ماه رمضان، که ماه نزول قرآن و ظرف پرنور شبهای قدر است، از ویژهترین و پربرکتترین ماههای سال است. به همین دلیل همگان در تلاشند تا بیشترین بهره از این ماه سراسر معرفت، نصیبشان گردد. این ماه فضائل بسیاری دارد که در سخن اهلبیت و بزرگان دینی فراون به آن اشاره شده است. ماه مبارک رمضان، ماه طاعت و بندگی است، ماهی که در سیرهی اولیاءالله و علما، همواره ویژه بوده است. امام خمینی در بیان آثار و برکات ماه مبارک رمضان توصیههای ویژهای داشتهاند. ایشان ماه رمضان را ماه خودسازی، اصلاح باطن، دعا و تهجد و توبه و بازگشت از گناه میشمردند. در ادامه به گوشه ای از این توصیهها و سیرهی ایشان در این ماه میپردازیم.
مبارک بودن ماه رمضان و توجه به عظمت این ماه
یکی از مهمترین جنبههایی که امام خمینی(ره) به آن اشاره داشته است، توجه به عظمت ماه مبارک رمضان، و آماده ساختن خود برای ورود به این ماه است. چنان که دربارهی تهذیب نفس پیش از ورود به این ماه می-فرمایند: «ان شاء الله با سلامت نفْس وارد بشوید به ماه مبارک؛ و در ماه مبارک خودتان را در ضیافت خدای تبارک و تعالی ببینید و حق تعالی را مضیف خودتان ببینید و او را حاضر واقعه ببینید.» «1» همچنین درینباره میگویند: «از همه بالاتر این است که انسان خودش را اصلاح کند در ماه رمضان، ما محتاج به اصلاح هستیم، محتاج به تهذیب نفس هستیم، تا آن دم آخر ما محتاجیم.» «2»
همچنین در بیان علل مبارک بودن ماه رمضان، به این موضوع اشاره میشود که ماه رمضان، ماه وصول پیامبر اعظم است، و به همین دلیل میبایست غنیمت شمرده شود. «ماه مبارک رمضان که ماه مبارک است ممکن است برای این باشد که ماهی است که ولی اعظم؛ یعنی رسول خدا واصل شده است و بعد از وصول، [خدا] ملائکه را و قرآن را نازل کرده است.» «3»
امام خود نیز در این ماه، به گونهای دیگر عمل میکردند و برنامههایشان را به نحوی تنظیم میکردند که از فیوضات این ماه بهره ببرند. «حضرت امام به نقل از نزدیکانشان برای ماههای ویژهای چون ماه مبارک برنامهای خاص داشتند. به طوری که در این ماه عزیز شعر نمیخواندند، نمیسرودند و به آن گوش هم نمیکردند. اساساً دگرگونی خاصی را متناسب با این ماه مبارک در زندگی خود ایجاد میکردند، به گونهای که این ماه را سراسر به تلاوت قرآن مجید و انجام مستحبات مربوط به ماه مبارک رمضان سپری میکردند.» «4»
امام جدیت ویژهای در این ماه برای انجام اعمال عبادی خود داشتند. روزهای بلند و گرم را روزهداری میکردند و شبهایشان به تهجد میگذشت. « وقتی حضرت امام در ماه مبارک رمضان در فصل گرمای نجف اشرف برای نماز جماعت ظهر و عصر با زبان روزه به مدرسه مرحوم آیتالله بروجردی تشریف میآوردند، هر روز، اول هشت رکعت نوافل ظهر را میخواندند و بعد نماز ظهر را با اذان و اقامه نسبتاً طولانی میخواندند و بعد از تعقیبات نماز ظهر، هشت رکعت نوافل عصر را میخواندند و بعد نماز عصر را با اذان و اقامه، مانند نماز ظهر میخواندند و بعد از تعقیبات تشریف میبردند. این کار در آن سن و هوای گرم و آن حال روزه، کار آسانی نبود که حتی جوانها موفق به آن بشوند، اما امام، با اقبال تمام اینگونه جدیت در عبادات داشتند.» «5»
ماه میهمانی خدا، ماه انس با قرآن
ایشان ماه رمضان را، به منزلهی یک فرصت ترسیم کرده و این ماه را نیروی محرکهی آدمی میشمارند. « ماه مبارک به منزله یک ساعتی است که کوکش بکنند و خودکار تا مدتی که این کوک است باشد. این ماه مبارک باید این جور باشد که مردم را تا ماه مبارک دیگر حفظ کند، بعد ماه مبارک دیگر بیاید از سر گرفته بشود و این برای این است که باید ما در این ضیافت وارد شده باشیم و من امیدوارم که وارد شده باشیم و همه آقایان با سلامت، صحت و خوشی این سال را بگذرانند.» «6»
خانم فاطمه طباطبایی عروس حضرت امام نقل میکند: «امام علاوه بر انجام تمام اعمال عبادی ماه رمضان یک برنامه خاص خودش را داشت، زمان بیشتری قرآن میخواندند فکر میکنم حتی تا این اواخر ماهی سه قرآن را که حتماً ختم میکردند، امام شبها دعای افتتاح میخواندند دعای سحر را معمولاً میخواندند و خیلی هم توصیه میکردند و بیشتر ابوحمزه را هم میخواندند گاهی وقتها به ما میگفتند اگر ابوحمزه زیاد هست میتوانید دو تا سه قسمت کنید، عیبی ندارد ولی این دعا را بخوانید.»
ماه رمضان، ماهی است که ورود به آن با ترک معاصی و گناهان همراه است. ماهی که جوانان میتوانند بهرههای کمنظیری از آن ببرند. « این ضیافت، همهاش ترک است؛ ترک شهوات از قبیل خوردنیها، نوشیدنیها و جهات دیگری که شهوات انسان اقتضا میکند. خداوند دعوت کرده است ما را به اینکه شما باید وارد بشوید در این میهمانخانه و این ضیافت هم جز ترک، چیزی نیست؛ ترک هواها، ترک خودیها، ترک منیها، منیتها. اینها همه در این میهمانخانه است و ما باید حساب کنیم ببینیم که آیا وارد شدیم در این میهمانخانه یا اصلًا، وارد نشدیم، راهمان دادند به این ضیافتخانه یا نه، استفاده کردیم از این ضیافت الهی یا نه.» «7»
امام برنامههای خود را به گونهای تنظیم میکرد که از فرصت ماه رمضان بیشترین استفاده را ببرد. ایشان در این ماه، تمامی ملاقاتهای خود را تعطیل میکردند. «دستور دیگر ایشان در ماه مبارک رمضان این بود که ملاقاتهایشان قطع شود. ایشان در ماه مبارک رمضان با هیچ کسی ملاقات نداشتند. میفرمودند که برای مردم ایجاد مزاحمت میشود آنها با دهان روزه مجبورند بیایند و در صف بایستند و معطل شوند و وقت خودشان را صرف دیدار من کنند.» «8»
حجتالاسلام توسلی، یکی از یاران نزدیک امام دربارهی این عدم انجام ملاقاتها میگوید: « سرّ این معنا که امام ملاقاتهای خودشان را در ماه مبارک رمضان تعطیل میکردند این بود که بیشتر به دعا و قرآن و خلاصه به خودشان برسند. امام میفرمودند: خود ماه رمضان کاری است». «9»
یکی از شاخصههایی که ماه رمضان را بر دیگر ماههای سال برتری بخشیده و آن را به ضیافهالله بدل ساخته، لیالی قدر است. « ماه مبارک رمضان جلوه لیله القدر است که تمام حقایق و معانی در او جمع است.» 10 از این رو دریافت ارزش این شبها درکلام بزرگان، از جایگاه ویژهای برخوردار است. امام نیز درینباره میفرمایند: « در این ماه فرق داشته باشیم با سایر ماههای و دنبال این باشیم که ان شاءالله «لیله القدر» را دریابیم، برکات «لیله القدر» را که قرآن در آن نازل شده است، همه سعادت عالم در آن شب نازل شده است و از این جهت، از همه شبهای عالم بالاتر است، این را بتوانیم ادراک بکنیم، درک بکنیم، خداوند ان شاءالله، شماها را توفیق بدهد که با سلامت و سعادت وارد در «ضیافه الله» بشوید و از آن مائده های آسمانی که قرآن و ادعیه است ان شاءالله همه مان مستفیض بشویم و با یک روح سالمی وارد بشویم و «لیله القدر» [را] هم دریابیم، سَلامُ هِی حَتی مَطْلَعِ الفَجْرِ.» «11»
«برای امام شبهای قدر و غیر قدر آن قدر فرقی نداشت. یعنی امام هر شب برایش شب قدر بود، امام آن شبهای قدر چون برنامه آن زیادتر است، لذا امام از همان سر شب خوابش خیلی کم میشد، مثلاً امام هر شب ساعت20/10 دقیقه میخوابیدند، آن شب هم سر ساعت20/10 دقیقه میخوابیدند اما از آن طرف یک ساعت تا دو ساعت که میخوابیدند بلند میشدند و مشغول عبادت و مشغول مناجات میشدند و دعاهای شبهای قدر را میخواندند و قرآن سر میگرفتند و مناجات میکردند و گریه و زاری میکردند تا صبح میشد و قرآن قبل از نماز و نماز صبح را میخواندند و بعد میخوابیدند.» «12»
تهذیب جامعه، کلید ظلمستیزی
به فرمودهی امام با بهرهمندی از فرصت ماه رمضان، اگر تهذیب جمعی در میان مسلمین صورت پذیرد، مردم دیگر زیر بار ظلم و طاغوت نخواهند رفت و اثر جمعی ممارست در خودسازی در این ماه برای جامعه آشکار خواهد شد. « اگر همین ماه مبارک رمضان مسلمین خودشان را به طور جمعی به ضیافت خدا وارد کرده بودند و تزکیه کرده بودند، تصفیه کرده بودند خودشان را، ممکن نبود زیر بار ظلم بروند. زیر بار ظلم رفتن مثل- ظالم- ظلم کردن، هر دواش از ناحیه عدم تزکیه است؛ قَدْ اَفْلَحَ مَنْ تَزَکّی، در نماز عید، این سوره را مستحب است بخوانند. امر به تزکیه و ذکر الله، ذکر اسم الله: قَدْ اَفْلَحَ مَنْ تَزَکّی و ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلّی . تزکیه، ذکر اسم الله و صلوه، اینها مراتبی است، اگر ما به این رسیده بودیم، نه حال انفعالی پیدا میکردیم برای پذیرش ظلم و نه ظالم بودیم. همه از این است که تزکیه نشدیم. دولتها تزکیه نشدند و نخواهند شد- مگر خدا عنایت کند- و ظالمند. ملتهایی هم که تزکیه نشدهاند، بار ظلم را به دوش میگیرند. عذر ندارند ملتها در مقابل پذیرش ظلم، ایران این عذر را از آنها منقطع کرد.» «13»