مقدمه:
مسائل زنان یکی از بحث انگیزترین مباحث در این برهه از زمان است. جهان در این زمینه با یک بحران رو به رو است. در حال حاضر می توان زنان را به لحاظ موضع جهانی شان به چند دسته تقسیم کرد. دستۀ نخست پیروان اسلام در سراسر جهان و دستۀ دیگر پیروان تمدن غرب هستند، که از لحاظ اقتصادی توسعه یافته اند و دستۀ سوم برخی زنان جوامع مسلمان و جوامع غیر مسلمان و نیز جوامع عقب مانده را در بر می گیرد.
زنان که بخشی از جامعۀ انسانی و همچون مردان به انجام وظایف خویش مشغول هستند، در جوامع مختلف برخوردهای متفاوتی با آنها می شود. و بدبختی بزرگ این است که گاهی زنها خودشان را به عنوان یک کالا عرضه می کنند و بدون محدودیت و بی حد و مرز هر کاری را که مایلند انجام می دهند که موجب فقدان نجابت و کرامت انسانی آنها می شود. و بر عکس، زنان مسلمان در تمام شئون زندگی شان متین و با وقار هستند. اما مساله ای که باید به آن توجه شود این است که تمدن غربی برای نابودی ارزشهای اصیل اسلامی دسیسه و توطئه می کند و با استفاده از تمام تکنولوژیهای مدرن و روشنفکران غربگرای جوامع خود به تبلیغ علیه ارزشهای اسلامی می پردازد و گاهی نیز از نگرشهای غلط نسبت به زنان و محرومان در جوامع مسلمان سوءاستفاده می کند.
امام خمینی(ره) رهبر مسلمین جهان با درک موقعیت اسفبار زن در جوامع مسلمان اقداماتی را برای حل این معضل انجام داد و جایگاه واقعی زنان در اسلام را به آنها معرفی کرد و آنها را به انجام تکالیفشان فرا خواند. امام خیمنی(ره) بر روشن شدن روح واقعی اسلام تاکید داشت. سخنان ایشان چنان واضح بود که زنان ایرانی دعوت وی را لبیک گفتند و در انقلاب اسلامی سال 1357 (1979 میلادی) پیشگام شدند. شایان ذکر است که امام خیمنی به منظور تاکید بر مسائل زنان «روز جهانی زن» را اعلام کرد.
دیدگاههای امام خمینی(ره) به واسطه ارزشمند بودن آنها از اهمیت زیادی برخوردار است. در اینجا قصد داریم پس از تحلیل برخی مسائل مربوط به جایگاه زنان در جوامع کنونی و نیز در اسلام که بیانات امام خمینی(ره) بر آن استوار است، به موضوع این مقاله بپردازیم. علاوه بر آن، برخی از ویژگیهای زندگی حضرت فاطمه زهرا(س) را که روز جهانی زن نشات گرفته از وی است برخواهیم شمرد.
الف) جایگاه و نقش انسانی زنان
زنان همچون مردان دارای انسانیت هستند و از حقوق برابر در منشور حقوق بشر برخوردارند. و اهداف زندگی هر دو نیز یکسان است.
1 ـ مسئولیت زنان
جامعۀ انسانی با خلاقیتها و تعاملهای زنان و مردان پیشرفت و ترقی می کند. نقش زنان در زندگی روزمره بسیار حیاتی است. نقش زنان و مردان نقش تکمیلی دو دست انسان در انجام امور زندگی است. هر دست کارهای بخصوصی را انجام می دهد و در کنار هم امور زندگی را پیش می برند. جایگاه زنان نیز چیزی شبیه آن است. برخی کارهای بشری برای مردها و زنها یکسان است، اما هر دو در جامعه وظایف ویژه ای نیز دارند که با یکدیگر متفاوت است و این امر به دلیل اختلاف طبیعی آنان است.
امروزه زنان در زمینه های متعددی مشغول به کار هستند؛ آنها علاوه بر کارهای منزل، مسئولیتهای دیگری را نیز بر عهده دارند. و جز در موارد بسیار محدود، آزاد هستند. بنابراین مسئولیتهای اجتماعی آنها گسترۀ عظیمی را شامل می شود. امام خمینی(ره) بر این موضوع تاکید بسیار زیادی داشته اند و فرمودند:
«بانوان ایران در این نهضت و انقلاب سهم بیشتری از مردان دارند... در تربیتی که اشتغال دارند، ...، باز سهم بزرگی در این انقلاب دارند.» [1]
«اگر زنهای انسان ساز را از ملتها گرفته بشود، ملتها به شکست و انحطاط مبدل خواهند شد.» [2]
دو عبارت فوق، بیانگر اهمیت نقش زنان در جامعۀ کنونی است.
2 – نقش زنان در خانواده
خانواده واحد اصلی جامعه است و زنان در حفظ کانون خانواده نقش کلیدی دارند، آنها امور منزل، نگهداری از بچه ها را انجام می دهند و در عین حال با انجام کار در خارج از خانه به اقتصاد خانواده کمک می کنند. زن می تواند شوهرش را به انجام کارهای خوب ترغیب کند و یا به سمت کارهای بد سوق دهد که نهایتاً تاثیر بدی بر جامعه خواهد داشت. دراین زمینه، امام خمینی(ره) فرموده است:
«صلاح و فساد یک جامعه از صلاح و فساد زنان در آن جامعه سرچشمه می گیرد.» [3]
بنابراین، صلح و آرامش، موفقیت یا انحرافات، نارضایتی، ناپاکی و فساد خانواده و همچنین سرنوشت گروههای اجتماعی و افراد جامعه، به زنان آن جامعه وابسته است. عبارت زیر از امام خمینی(ره) بیانگر این جایگاه است:
«زن نقش بزرگی در اجتماع دارد. زن مظهر تحقق آمال بشر است.» [4]
3 ـ نقش مادری
«مادر خوب بچۀ خوب تربیت می کند؛ و خدای نخواسته اگر مادر منحرف باشد، بچه از همان توی دامن مادر، منحرف بیرون می آید.» [5]
«اول مدرسه ای که بچه دارد، دامن مادر است.» [6]
مادر از بچه هایش نگهداری می کند و نقش کلیدی در تربیت آنها دارد. نگهداری و مراقبت مادر از بچه هایش بر کل زندگی بچه هایش تاثیر دارد، بنابراین، انسان سازی نیز در ید قدرت زنان است. کامیابی، موفقیت و دوام جامعه بستگی به این مساله دارد. اگر یک زن خوب باشد، طبیعتاً کودک وی نیز خوب خواهد بود.
زنی که آگاهی و بینش خوبی از زندگی داشته باشد می تواند بچه های خوبی تربیت کند و خانوادۀ خوب، سازندۀ جامعه خوب است، پس زنان در ساختن یک جامعۀ خوب نقش مهمی دارند و خوب و بد بودن جامعه رابطۀ زیادی با زنان آن جامعه دارد.
4 ـ نقش زنان در تعلیم و تربیت و ارزشها
زنان نقش اساسی در تعلیم و تربیت جامعه دارند. امام خمینی(ره)، در این مورد می فرماید:
«از دامن شما باید این مطلب شروع بشود که بچه ها را تربیت کنید، یک تربیت صحیح اسلامی... اگر دید مادر آدم صحیحی است، پدر آدم صحیحی است این صحیح بار می آید... جامعه صحیح می شود.» [7]
«بچه ها از مادر بهتر چیز اخذ می کنند. آنقدری که تحت تاثیر مادر هستند، تحت تاثیر پدر نیستند، تحت تاثیر معلم نیستند.» [8]
شایان توجه است که عشق و عاطفۀ مادری در تربیت فرزندانش در کسب آموزش واقعی و بنیادین برای زندگی آینده شان موثر است. فرزندان به اَعمال و رفتار مادرشان نگاه می کنند و آشکارا اهداف و خُلق و خوی وی را دنبال می کنند.
5 ـ نقش زنان در جامعه
زنان، علاوه بر اینکه در جامعه می توانند تاثیر مستقیم داشته باشند، با نگهداری و تربیت فرزندان و همچنین تاثیرگذاری بر شوهر، بر جامعه تاثیر غیر مستقیم نیز دارند و از طریق فرزندان و شوهرش، زنان و مردان خوبی را به جامعه تقدیم می کند. امام خمینی(ره) در این مورد فرموده است:
«زن یکتا موجودی است که می تواند از دامن خود افرادی به جامعه تحویل دهد که از برکاتشان یک جامعه، بلکه جامعه ها به استقامت و ارزشهای والای انسانی کشیده شوند و می تواند بعکس آن باشد.» [9]
ب) جایگاه زنان در قرآن و حدیث
برای درک جایگاه زنان در اسلام، باید نگرش جامعه به زنان را در دوره ای که قرآن به حضرت محمد(ص) نازل شد به یاد آوریم.
1 ـ نگرش جامعه نسبت به زنان در عصر جاهلیت
آیات قرآن وقتی نازل شدند که جامعه در تاریکی مطلق به سر می برد. دختران را زنده به گور می کردند. جامعۀ جاهلی آن زمان زنان را حتی به عنوان انسان قبول نداشت. دو آیۀ زیر از قرآن جایگاه و موقعیت زنان در جامعۀ آن زمان را بیان می کند:
«و هنگامی که از دختران زنده به گور باز می پرسند که آن بی گناهان را به چه جُرم و گناه کشتید؟»
سورۀ تکویر، آیات 8 و 9
«و چون یکی از آنها را به فرزند دختری مژده آید از شدت غم و حسرت رُخسارش سیاه شده و سخت دلتنگ می شود و از این عار روی از قوم خود پنهان می دارد و به فکر افتد که آیا آن دختر را با ذلت و خواری نگهدارد یا زنده به خاک گور کند (عاقلان) آگاه باشید که آنها بسیار بد می کنند.»
سورۀ نحل، آیات 58 و 59
2 ـ فقط اَعمال انسانها مورد قضاوت قرار خواهد گرفت، نه جنسیت آنها
قرآن برای زن شان انسانی قائل است و حقوق و مسئولیتهای هم ارز مردان برای او در جامعه تدوین کرده است. قرآن بدون توجه به جنسیت انسانها، فقط بر اَعمال آنها تاکید دارد. و در این مورد می فرماید:
«و هر که از زن و مرد کارهای شایسته کند با ایمان به خدا آن کس به بهشت ابدی در آید و به قدر نفیری (پردۀ هستۀ خرمایی) به وی ستم نکنند.»
سورۀ النساء، آیۀ 124
قرآن بدون تبعیض قائل شدن بین مردان و زنان و نژاد یا جنسیت «حلال» و «حرام» را برای همگان اعلام کرده است. و تبعیض جنسی را در جامعه باطل می داند و انسانها را به سوی اَعمال خیر ترغیب می کند. و بر اَعمال شخصی انسان برای نیل به اهداف اجتماعی تاکید می کند.
کارها و مسئولیتهای زنان را همردیف مردان، محترم و ارزشمند می داند. قرآن دیدگاه فوق را اینگونه بیان می کند:
«... من که پروردگارم عمل هیچ کس از مرد و زن را بی مُزد نگذارم (چه آنکه همه در نظر خدا یکسانند)...»
سورۀ آل عمران، آیۀ 195
در حدیثی از حضرت محمد(ص) همین نکته بیان شده است:
الف) طلب علم بر هر مرد و زن واجب است.
ب) چه کسی نزد خداوند عزیزتر است؟ کسی که بیشترین خیر را به بندگان خدا برساند.
3 ـ مژدۀ تولد یک نوزاد دختر
علاوه بر این، قرآن در سورۀ نحل آیات 58 و 59، تولد نوزاد دختر را یک خبر خوش و مژده اعلام می کند. در جامعه عرب جاهلیت، خبر تولد یک دختر یک خبر بد بود. خداوند قادر متعال این خبر بد را به خبر خوب تغییر داد.
سخنان پیامبر اسلام(ص) در این رابطه بیانگر این است که پدر نوزاد دختر همراه با رسول خدا به جنّت (الهی) خواهد رفت:
الف) هر کس که با دخترانش به یکی رفتار کند او را آتش دوزخ نجات خواهیم داد.
ب) بهشت زیر پای مادران است.
در حدیثی از رسول اکرم(ص) گفته شده است که خداوند به خانه ای که دختری در آن متولد شود فرشتگانش را نازل می کند. فرشتگان به نزد دختر آمده و با بالهای خود او را می پوشانند. همچنین فرشتگان از والدین دختر سپاسگزاری می کنند و می گویند که هر کس این دختر را دوست بدارد، خداوند نیز او را دوست دارد.
4 ـ حقوق برابر با مردان
برخلاف دیدگاههای اجتماعی جامعۀ عربستان در زمان پیامبر(ص)، قرآن نه تنها حقوق و مسئولیتهای زنان را در فعالیتهای اقتصادی همدوش مردان را اعلام می کند، بلکه حقوق برابر با آنها برای زن قائل است. آیات زیر موضوع فوق را بیان می کنند: «ای مردم بترسید از پروردگار خود، آن خدایی که همۀ شما را از یک تن آفرید، و هم از آن جفت او را خلق کرد و از آن دو تن خلقی بسیار در اطراف عالم از مرد و زن و برانگیخت و بترسید از آن خدایی که به نام او از یکدیگر مسئلت و درخواست می کنید (خدا را در نظر آرید) و درباره ارحام کوتاهی مکنید که همانا خدا مراقب کردار شماست.»
سورۀ النساء، آیۀ 1
«آرزو و توقع بیجا در فضیلت و مزیّتی که خدا به آن بعضی را بر بعضی دیگر برتری داده مکنید که هر یک از مرد و زن از آنچه اکتساب کنند بهره مند شوند و هر چه خواهید از فضل خدا درخواست کنید که خدا بر همه چیز داناست.»
سورۀ النساء، آیۀ 32
محتوای آیات فوق هویت مستقل برای زنان در جامعه قائل است، و این برخلاف دیدگاههایی است که به زن به عنوان کالا می نگرند. زنان نه تنها در گذشته بلکه در حال حاضر هم به عنوان شهروند درجه دو تلقی می شوند. شعار آزادی زنان در جوامع غربی بیانگر این مساله است. اما اسلام زنها را همچون مردها به عنوان انسان قلمداد می کند و از لحاظ حقوق و مسئولیتها برای آنها استقلال و هویت مستقل قائل است.
5 ـ زنان دوست مردان هستند
قرآن از زنان و مردان می خواهد که در زندگی روزمره دوست یکدیگر باشند. این دوستی می تواند در تمام عرصه های کاری وجود داشته باشد. در این مورد می فرماید: «مردان و زنان مومن همه یار و دوستدار یکدیگرند خلق را به کار نیکو وادار کرده و از کار زشت منع می کنند نماز به پا می دارند و زکات می دهند و حکم خدا و رسول را اطاعت می کنند آنان را البته خدا مشمول رحمت خود خواهد گردانید که خدا صاحب اقتدار و درست کردار است.»
سورۀ توبه، آیۀ 71
آیۀ فوق همچنین نشان می دهد که زنان در نقش اجتماعی شوهرانشان شریک هستند.
6 ـ وظیفه نسبت به والدین
از طرف دیگر، زنان مسلمان موظفند از فرزندانشان مراقبت کنند و آنها را تربیت نمایند، به همین دلیل بیش از مردان مورد احترام هستند، چنانچه رسول اسلام(ص) در حدیثی، خوش رفتاری با مادر را سه بار تکرار کرده است اما در مورد خوش رفتاری با پدر فقط یک بار تکرار کرده است. حضرت محمد(ص) همچنین حدیث زیر را در این رابطه فرموده اند:
الف) هر کس که بخواهد وارد بهشت شود باید رضایت پدر و مادرش را جلب کند.
ب) جای تاسف است که بعضی از جوانان به واسطۀ خدمت نکردن به والدین پیرشان به بهشت وارد نشوند.
درد و رنج و آلامی که زنان در مراقبت از فرزندانشان متحمل می شوند آشکار است و به همین دلیل خداوند متعال به انسانها اینگونه سفارش می کند:
«و ما انسان را به احسان در حق پدر و مادر سفارش کردیم که مادر با رنج و زحمت بار حمل کشید و باز با درد و مشقت وضع حمل کرد و سی ماه تمام مدت حمل و شیر خواری بود...» .
سورۀ الاحقاف، آیۀ 15
به هنگام پیری پدر و مادر، این فرزندان که با عشق و محبت صحیح تربیت شده اند به عنوان وظیفه از والدین شان نگهداری و مراقبت می کنند.
7 ـ اسلام زندگی بی حد و مرز را مجاز نمی شمرد
اسلام به نام حق زن، زندگی بی حد و مرز را مجاز نمی داند و عوامل محدود کننده ای موثر را برای هر کس، چه زن و چه مرد قرار داده است. همۀ انسانها از یک فرد آفریده شده اند (سورۀ النساء، آیۀ یک، که قبلاً ذکر شد) و آنها را محدود به قوانینی کرده است.
8 ـ پاداش برای پیروان
علاوه بر این، خداوند قادر متعال همچنین به کسانی که از قیود و الزامات قوانین فوق الذکر پیروی کنند مژدۀ پاداش داده است. محتوای آیۀ 97 سورۀ نحل، نمونه ای از پاداش مذکور است:
«هر کس از مرد و زن کار نیکی به شرط ایمان به خدا بجای آورد ما او را در زندگانی خوش و با سعادت زندۀ (اَبَد) می گردانیم و اجری بسیار بهتر از عمل نیکی که کرده به او عطا می کنیم» .
سورۀ نحل، آیۀ 97
لازم به ذکر است که زندگی بی حد و مرز به هیچ وجه یک زندگی ارزشمند نیست. بنابراین اسلام سبک زندگی انسان، بخصوص زنان را محدود می کند زیرا همان گونه که در حدیث نبوی گفته شده است شیطان برای اغراض شیطانی اش عمدتاً به زنان متکی و وابسته است.
9 ـ حجاب یک ضرورت است
خداوند قادر متعال راههای ملکوتی را که به وسیله آنها، زنان می توانند از وسوسه های شیطان و پیروان آن دوری کنند در آیات سورۀ احزاب به شرح زیر بیان فرموده است:
«ای پیغمبر (گرامی) با زنان و دختران و زنان مومنان بگو که خویشتن را به چادر بپوشانند که این کار برای اینکه آنها (به عفت و حریّت) شناخته شوند تا از تعرض و جسارت (هوسرانان) آزار نکشند بسیار بهتر است و خدا آمرزنده و مهربان است.»
سورۀ احزاب، آیۀ 59
آیۀ فوق در مورد حجاب، زنان را از ایفای نقش منطبق با قابلیتهایشان منع نمی کند. بلکه آنها را از انجام کارها یا فعالیتهایی که به شیوۀ طرفداران آزادی زنان در غرب است باز می دارد.
حجاب زنان مسلمان، برخلاف شعارهای تمدن غربی کنونی، مدافع و ضامن حقوق زنان است. حجاب نماد متانت زن است. با حجاب، زن مسلمان بسان درّ و گوهر گرانبها می شود، چنانچه در قرآن نیر چنین ذکر شده است. در عین حال، حجاب به مثابۀ یک ایمنی برای زنان از شرّ اعمال شیطانی است.
حجاب بیانگر روح اسلام در میان زنان و خانواده است و معیار اصلی مسلمانان است. تمدن غربی در صدد نابودی زنان و کانون خانواده است.
پس برای اینکه مسلمان واقعی باشیم، هیچ راهی جز حفظ حجاب با روح و جوهرۀ واقعی آن وجود ندارد.
10 ـ نمونه هایی از زنان پاک نیت و درستکار
نمونه های بسیار زیادی از مادران خوب در تاریخ اسلام وجود دارد، که برجسته ترین آنها عبارتند از حضرت خدیجۀ کبری(س)، حضرت فاطمه زهرا(س)، حضرت زینب(س)، حضرت مریم(س)، حضرت آسیه(س)، حضرت سارا(س)، ...
نمونه های مادران فاقد نیات پاک برحسب ارزشهای اسلامی نیز دور از دسترس نیستند؛ در واقع، هر روز شاهد نمونه هایی از آنها در اطراف خود هستیم.
پ) جایگاه کنونی زنان
امروزه با زنان همانند یک کالا رفتار می شود. تمدن غربی زنان را از جایگاه رفیع معنوی و اخلاقی شان به زیر کشیده است و آنها را بازیچۀ دست مردان کرده است. جامعۀ غربی در صدد است زنان را به سمت مدپرستی و رقابت در بی حجابی سوق دهد. امروزه در جوامع غربی زندگی بی بند و بار و نامشروع بین زن و مرد رواج دارد.
از سوی دیگر، جامعۀ غربی قصد دارد جامعۀ مسلمانان را مثلِ خود کند. آنها تلاش می کنند پیمان و میثاق خانواده مسلمانان را نابود کنند و زنان مسلمان را از حجاب به دور کنند. آنها همچنین سعی می کنند با استفاده از ابزارهایی همچون روزنامه ها، مجلات، رسانه ها، سینما و ویدئو سی. دی، اینترنت و ... زنان را به سوی بی بند و باری و هرزگی سوق دهند. آنها برای رسیدن به این هدف تمام تلاش خود را می کنند. و زنان برخی از مسلمانان نیز از آنها پیروی می کنند. زنان جوامع غیر مسلمان نیز از فرهنگ منحط غربی پیروی می کنند.
امروزه آزادی زنان یک شعار رایج در بین آنهاست. آنها به نام آزادی زن، وی را از محیط خانه خارج کرده اند. اکنون آزادی زنان مترادف زندگی بی قید و بند شده است: یعنی هر طور که مایلید زندگی کنید.
ت) نقش تاریخی زنان مسلمان
امام خمینی(ره) فرمود: «تاریخ معلم انسانهاست» و «تاریخ چراغ راه آیندگان است» . برخی زنان در تاریخ اسلام به عنوان الگو و سرمشق قلمداد شده اند. تقوا و اطاعت آنها از فرامین خداوند، معنویت، شهامت اخلاقی، و اعمال مذهبی آنها برای پیروان راستین اسلام شایان توجه است.
حضرت مریم؛ دختر حضرت عمران(س)، حضرت آسیه؛ زن فرعون، حضرت هاجر(س)؛ مادر اسماعیل(س)، حضرت سارا(س)؛ مادر حضرت اسحاق(س) و... نمونه هایی از پارسایی و تقوا در تاریخ اسلام قبل از ظهور خاتم پیامبران، حضرت محمد(ص) است. خداوند خود با تایید اعمال آنها، آنان را به این جایگاه رفیع رهنمون کرده و از آنها در قرآن کریم یاد کرده است.
تاریخ خاتم پیامبران، محمد مصطفی(ص)، نام برخی از زنان پرافتخاری را که در زمان خود نقش مهمی را ایفا کرده اند ذکر کرده است. این زنان هنوز هم الگوی زنان مسلمان هستند. از جمله زنان پرافتخار اسلام می توان به نام حضرت خدیجه(س)، حضرت فاطمهالزهرا(س) و حضرت زینت(س)، دختر حضرت فاطمه(س)، سمیه، نخستین زن شهید اسلام اشاره کرد.
در این زمینه، به برخی ویژگیهای زندگی حضرت خدیجه(س)، حضرت فاطمهالزهرا(س) و حضرت زینب(س) اشاره خواهیم کرد زیرا مظهر پرتو راستین اسلام هستند.
1 ـ حضرت خدیجه(س)
در مراحل آغازین نبوت حضرت محمد(ص)، حضرت خدیجه(س) یار و یاور اصلی پیامبر بود. حضرت خدیجه با تمام توان به یاری پیامبر شتافت. وی نخستین کسی بود که اسلام را پذیرفت. وی بی آنکه سوالی و تردیدی کند اسلام آورد. پیش از آن نیز، این زن بزرگ همواره با پیامبر(ص) بود و تمام دارایی خود را صرف اهداف متعالی همسرش کرد. وی در زمان خود زن ثروتمندی بود، اما همۀ ثروت خود را صرف دین اسلام کرد و حتی در سخت ترین شرایط از ماندن در کنار پیامبر (ص) تردیدی به دل راه نداد: دورۀ آغازین نبوت، دورۀ سخت شعب ابوطالب.
حضرت خدیجۀ کبری(س) چنان پارسا و باتقوا بود که در زمان راز و نیاز پیامبر با خدا در غار حرا به این غار می رفت و برای پیامبر محبوب اسلام(ص) غذا می برد. و هنگامی که پیامبر به نبوت رسید، او همراه با حضرت علی(ع) امام اول مسلمین که در آن زمان ده سال داشت، نخستین ایمان آورنده بود.
حضرت خدیجه(س) موقعیت پیامبر(ص) را درک می کرد و از وی مراقبت می کرد، به گونه ای که پس از وفات حضرت خدیجه(س)، پیامبر(ص) همواره به خاطر عشق عمیقش به زندگی با او با چشمان گریان از وی یاد می کرد. پیامبر اسلام فرمود که چه کسی می تواند جای خالی خدیجه(س) را پر کند و هم تراز و هم شان وی باشد در حالی که وقتی همه از پذیرفتن نبوت وی سر باز می زدند، خدیجه کبری(س) بی قید و شرط وی را به عنوان پیامبر اسلام پذیرفت.
2 ـ حضرت فاطمه زهرا(س)
رهبر زنان دو عالم، حضرت فاطمه الزهرا(س)، دختر حضرت خدیجه(س) است. پس از حضرت خدیجه(س)، حضرت فاطمه الزهرا(س) امر مراقبت از پیامبر (ص) را بر عهده گرفت.
الف) امّ ابیها
حضرت فاطمه الزهرا(س) در آن زمان که حضرت خدیجه وفات کرد، دختر 5 یا 6 ساله ای بود. وی در سنی بود که می بایست تحت مراقبت والدین خود باشد، اما وی همواره با پدرش بود و از او مراقبت می کرد. به رغم اینکه یک دختر بچه بود، همواره پیامبر(ص) را به فراخواندن مردم به راه خدا حتی در دورۀ اعمال بی رحمانۀ کافران ترغیب می کرد. در عین حال، وقتی که پیامبر بر اثر اَعمال بی رحمانۀ کافران مجروح شد از وی مراقبت کرد. حضرت فاطمه(س) چنان شجاع بود که جرات کرد در برابر اَعمال وحشیانۀ کافران قیام کند. وی همچنین چنان مورد علاقۀ پیامبر اسلام بود که پیامبر وی را «امّ ابیها»، مادر پدرش، لقب داد. پیامبر هر وقت حضرت فاطمه(س) را ملاقات می کرد به او احترام می گذاشت و از جا برمی خاست.
ب) رهبر زنان
پیامبر اکرم(ص) فرمود: فاطمه پارۀ تن من است. عشق و علاقه و احترام پیامبر(ص) به دخترش حضرت فاطمه زهرا(س) چنان زیاد بود که هر وقت حضرت فاطمه(س) از خانۀ شوهرش می آمد پیامبر به استقبال دخترش می رفت. پیامبر هر روز صبح سر راهش به مسجد از کنار خانۀ فاطمه(س) می گذشت و همواره بر وی سلام می فرستاد: السلام علیکم اهل البیت نبوه.
پیامبر اکرم(ص) همچنین فرمود:
هر کس فاطمه را برنجاند، مرا رنجانده است؛ و هر کس مرا برنجاند خداوند را رنجانده است؛ و هر کس خداوند را برنجاند مرتکب بی ایمانی و کفر شده است. ای فاطمه! اگر کسی تو را خشمگین کند، خداوند را خشمگین کرده است و اگر تو را خشنود کند، خداوند را خشنود کرده است.
گفته شده است که پیامبر(ص) قبل و بعد از سفرهایش با حضرت فاطمه(س) دیدار می کرد، زیرا تقوای حضرت فاطمه(س) نسبت به خداوند و اسلام بسیار زیاد و دارای شخصیت والایی بود. همچنین گفته شده است که حضرت فاطمه(س) با «نور» الله خلق شد؛ و خداوند خود در برابر فرشتگان حضرت فاطمه(س) را به سبب اَعمالش ستود. حضرت فاطمه(س) به واسطۀ اَعمال و کردار نیکش به عنوان «سیده النساء عالم» (سرور و رهبر زنان عالم در همۀ اعصار) شناخته شده است. تقوای وی لقب «الزهرا» (بانوی نور) را نصیب وی ساخت. وی را «الزهرا» نامیدند زیرا نور وی بهشت را منور می سازد. پیامبر اسلام(ص) الگوی کامل برای مردان و حضرت فاطمه(س) الگوی کامل زنان است.
پ) اَعمال بزرگوارانه
حضرت فاطمه زهرا(س) در عصر خود به واسطۀ اَعمال بزرگوارانه و ارجمندش زبانزد عام و خاص بود. او نسبت به فقرا بسیار مهربان بود و همه چیز خود را صرف کمک به فقرا می کرد. ایشان هیچ کس را دست خالی از درگاه خویش باز نمی گرداند. حتی اگر مجبور می شد آخرین ذخیرۀ غذای خود را که برای افطار گذاشته بود به فقرا بدهد. در تاریخ نمونه های زیادی از این اَعمال حضرت فاطمه(س) ثبت شده است.
حضرت فاطمه(س) می توانست یک زندگی مجلل داشته باشد. اما به رغم ثروت و دارایی هایش، کار می کرد و پوشاک و خوراک ساده ای داشت. وی بسیار سخاوتمند بود و هیچ کس از خانه اش دست خالی بر نمی گشت. بارها غذای خود را به فقرا می داد و خود گرسنه می ماند.
نمونۀ دیگری از ستایش خداوند از اعمال نیک اهل بیت را می توان در سورۀ مبارکۀ «دهر» یافت که یکبار حضرت فاطمه(س) و حضرت علی(ع) هر دو، سه روز را روزه گرفتند؛ اما هر روز هنگام افطار هر آنچه داشتند به یتیمان و فقرا و زندانیان دادند. آنها جز آب هیچ چیز برای خوردن نداشتند. و با ذکر خداوند کاملاً خشنود بودند. خداوند از این اعمال بزرگوارنۀ آنها خشنود شد و این خشنودی را در قرآن اینگونه بیان کرده است:
«و هم به دوستی او (خدا) به فقیر و اسیر و طفل یتیم طعام می دهند (و گویند)فقط برای رضای خدا به شما طعام می دهیم و از شما هیچ پاداش و سپاسی هم نمی طلبیم» .
سورۀ دهر، آیات 8 و 9
ت) پیشگام اهل بیت(ع)
در حدیث گفته شده است که اهل بیت(ع) شالودۀ اسلام و ستونهای ایمان هستند. حضرت فاطمه زهرا(س) از اعضای پیشگام اهل بیت(ع) است و در آیۀ مباهله در قرآن کریم (سورۀ آل عمران، آیه: 61) از وی تجلیل شده است. رسول خدا(ص) برای مقابله با مسیحیان نصرانی راه مباهله را پذیرفت. از این رو، رسول اسلام(ص) اعضای خانواده اش (چهار عضو) را به میدان آورد که حضرت فاطمه(س) پیشاپیش سه عضو دیگر اهل بیت پیامبر(ص) (حضرت علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) ) بود.
حضرت فاطمه(س) همچنین از سوی خداوند متعال در رد تقاضای مشرکان به عنوان «کوثر» (سورۀ کوثر) خطاب به پیامبر(ص) اعلام شد. پیامبر(ص) همچنین فرمود: من دو چیز گرانبها را در میان شما به ارث می گذارم: کتاب خدا و اهل بیتم. به درستی که این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا هنگامی که آنها مرا در حوض کوثر (در بهشت) ملاقات کنند. (حدیث ثقلین).
ج) میراث امامان اسلام
خانۀ حضرت فاطمه(س) مکتب زنان مدینه محسوب می شد. وی از یک سو، دختر پیامبر گرامی اسلام(ص)، ملقب به شهر العلم، و همسر حضرت علی(ع)، ملقب به باب العلم، بود و از سوی دیگر، مادر دو سرور ملکوتی برای جوانان یعنی حضرت امام حسن(ع) و حضرت امام حسین(ع) چنانچه رسول گرامی اسلام گفته است، از طرفی، خود حضرت فاطمه(س) نیز سرور زنان عالم است. تمام امامان اسلام پس از عصر وی فقط از نسل وی بودند، چنانچه وی را مادر امامان(ع) اسلام (امّ ائمه) لقب داده اند.
چ) حفظ روح اسلام: تنها دغدغه
همچنین شایان ذکر است که یکی از فرزندان حضرت فاطمه(س)، حضرت امام حسین(ع)، امام سوم مسلمانان، از روح اسلام در برابر جباران و ستمگران حراست کرد و جان خود را در کربلا برای اسلام فدا کرد. ولی عصر (عج) آخرین امام مسلمانان، که روح اسلام را در عصر تاریک آینده زنده و پاینده نگه خواهد داشت، نیر از ذریّه و نسل حضرت فاطمه(س) است.
ح) مخلوق تطهیر شده از سوی خداوند
حضرت فاطمه(س) پاک و مطهر متولد شد. خداوند در سورۀ احزاب، آیۀ 33 اعلام کرده است که حضرت فاطمه(س) و سایر اعضای اهل بیت پیامبر(ص) پاک و مطهر هستند:
«... ای اهل بیت، خدا می خواهد پلیدی را از شما دور سازد، و شما را پاک نگهدارد...» .
حتی در زمان تولد حضرت فاطمه(س)، مشهورترین زنان تاریخ اسلام از جانب خداوند به کمک حضرت خدیجه شتافتند. حضرت خدیجه شرایط و اوضاع و احوال لحظۀ تولد حضرت فاطمه(س) را اینگونه شرح می دهد:
به هنگام تولد حضرت فاطمه، از زنان همسایه قریشی طلب کمک کردم. آنها صریحاً جواب رد دادند و گفتند که من با حمایت از محمد به آنها خیانت می کنم. لحظه ای آشفته شدم، تا اینکه در کمال تعجب چهار زن بلند قامت عجیب، با هاله ای از نور به گرداگردشان، به سوی من نزدیک شدند. وقتی مرا نگران و هراسان یافتند، یکی از آنها خطاب به من گفت: ای خدیجه! من سارا، مادر اسحاق هستم و سه زن دیگر، مریم مادر عیسی، آسیه دختر Muzahim، و ام کلثوم خواهر موسیٰ هستند. ما همه از جانب خداوند مامور شده ایم دانش قابلگی مان در اختیار شما قرار دهیم. با گفتن این جمله، همۀ آنها دور من نشستند و تا لحظۀ تولد دخترم فاطمه در امر زایمان به من کمک کردند.
خ) اما بسیاری از مسلمانان حضرت فاطمه را چنانچه باید نمی شناسند
حضرت فاطمه(س) نماد قرآن زنده است. وی فخر زنان عالم و الگوی همۀ زنان است. وی «سیده النساء العالمین» (سرور زنان دو عالم) است. وی «الزهرا» (بانوی نور) است زیرا نور وی آسمان را منور می کند. پیامبر(ص) الگوی کامل مردان و حضرت فاطمه(س) الگوی کامل زنان عالم است.
در کتاب «تاریخ مختصر زندگی چهارده معصوم» صفات اخلاقی حضرت فاطمه(ع) اینگونه ذکر شده است:
حضرت فاطمه(س) هوش و خردمندی، نیروی عزم و اراده، پارسایی و پاکی، سخاوت و خیرخواهی، تقوا و ذکر خداوند، فداکاری و مهمانوازی، گذشت و بردباری، و دانش و اصالت منش پدر بزرگوارش، هم در گفتار و هم در کردار را به ارث برده است. امام حسین(ع) می فرماید: «من اغلب شاهد بوده ام که مادرم از شفق تا فلق غرق در نماز و نیایش پروردگار بود» . سخاوت و ترحّم وی نسبت به فقرا چنان بود که هیچ مستمند یا تهیدستی دست خالی از درگاه وی باز نمی گشت.
د) دیدگاه امام خمینی(ره) در مورد حضرت فاطمه زهرا(س)
امام خمینی(ره) در مورد بزرگ زن تاریخ اسلام فرمود:
1 ـ «تمام ابعادی که برای زن متصور است و برای یک انسان متصور است در فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ جلوه کرده و بوده است. یک زن معمولی نبوده است، یک زن روحانی، یک زن ملکوتی، یک انسان به تمام معنا انسان، تمام نسخه انسانیت، تمام حقیقت زن، تمام حقیقت انسان... زنی که تمام خاصه های انبیاء در اوست، زنی که اگر مرد بود نبی بود، زنی که اگر مرد بود به جای رسول الله بود.» [10]
2 ـ «این خانۀ کوچک فاطمه سلام الله علیها و افرادی که در آن تربیت شدند که به حسب عدد چهار پنج نفر بودند و به حسب واقع تمام قدرت حق تعالی را تجلی دادند، خدمتهایی کردند که ما را و شما را و همه بشر را به اعجاب در آورده است.» [11]
3 ـ «ما باید سرمشق از این خاندان بگیریم، بانوان ما از بانوانشان و مردان ما از مردانشان، بلکه همه از همۀ آنها.» [12]
4 ـ «معنویات، جلوه های ملکوتی، جلوه های الهی، جلوه های جبروتی، جلوه های ملکی و ناسوتی همه در این موجود [فاطمه زهرا(س)] نهفته است.» [13]
ذ) جای بسی تاسف است که زندگی پر افتخار حضرت فاطمه زهرا(س) تاکنون برای اغلب مسلمانان ناشناخته مانده است. آنها از اعمال و کردار وی بی اطلاع هستند.
2 ـ حضرت زینب(س)
حضرت زینب(س) دختر امام علی(ع) و حضرت فاطمه زهرا(س)، خواهر امام حسن(ع) و امام حسین(ع) نوه گرامی پیامبر اسلام و از خانوادۀ اهل بیت(ع) است.
حضرت زینب(س) در کربلا همراه حضرت امام حسین(ع) بود. دو فرزندش همراه امام حسین(ع) در زمرۀ شهدای کربلا بودند. پس از شهادت حضرت امام حسین(ع) در کربلا، وی همراه با دیگر اعضای خانواده اهل بیت(ع) از جمله امام چهارم شیعیان، حضرت زین العابدین(ع)، به نزد یزید به اسارت برده شدند. در بین راه حضرت زینب(س) با مردم از جنایات وحشیانه یاران یزید نسبت به اهل بیت پیامبر سخن گفت.
از این گذشته، حضرت زینب حتی در کاخ یزید از گفتن حقایق و اعتراض به اعمال وحشیانۀ یاران یزید در کربلا که یزید را سخت شرمسار کرد، ترسی به دل راه نداد.
امام خمینی(ره) دربارۀ حضرت زینب(س) فرموده است:
«زنی که در مقابل یک جباری ایستاد که اگر نفس مردها می کشیدند همه را می کشتند و نترسید و ایستاد و محکوم کرد حکومت را، یزید را محکوم کرد ـ یزید ـ فرمود تو قابل آدم نیستی، تو انسان نیستی، زن یک همچو مقامی باید داشته باشد.» [14]
یک زن باید چنین خصلتی داشته باشد. به فضل الهی، زنان زمان ما همچون حضرت زینب(س) هستند. آنها به دولت ستمشاهی تاختند و حتی در حالی که کودکان خردسال خود را در بغل داشتند نهضت اسلامی را به پیش بردند.
گفته شده است که در لحظات پایانی واقعۀ عاشورا، هنگامی که امام زین العابدین(ع) بیمار بود، امام حسین(ع) به حضرت زینب(س) فرمود که برنامۀ عملی آتی وی نجات میراث اهل بیت(ع) است؛ و حضرت زینب(س) نیز همه چیز را درست طبق گفتۀ امام حسین انجام داد.
شاید بتوان گفت که شهامت و کیفیت بازگویی حقیقت توسط حضرت زینب(س) موجب شده است که روح کربلا تا زمان ما زنده باقی بماند. اگر حضرت امام حسین(ع) با نثار خون خود در کربلا بخش اول توطئه یزید را نابود کرد، حضرت زینب(س) بخش دوم توطئه یزید را با بیان حقایق به مردم نقش بر آب کرد.
امام خمینی(ره) می فرماید:
«ما مکرر دیدیم که زنان بزرگواری زینب گونه ـ علیهاسلام الله ـ فریاد می زنند که فرزندان خود را از دست داده و در راه خدای تعالی و اسلام عزیز از همه چیز خود گذشته و مفتخرند به این امر و می دانند آنچه بدست آورده اند بالاتر از جناب نعیم است چه رسد به مطاع ناچیز دنیا.» [15]
ج) بیانات امام خمینی(ره) پیرامون مسائل زنان
اندیشه های امام خمینی(ره) در مورد زنان را به موضوعات ذیل تقسیم کرده و در هر موضوع فرازهایی از رهنمودهای ایشان را بیان می کنیم:
1 ـ جایگاه و نقش زنان در جامعه؛ 2 ـ حقوق زنان؛ 3 ـ مسئولیت زنان؛
4 ـ راه عزتمند شدن زنان؛ 5 ـ روز جهانی زن.
جایگاه و نقش زنان در جامعه
1 ـ به عنوان مادر
الف) «اول مدرسه ای که بچه دارد، دامن مادر است.» [16]
ب) «مادر خوب بچۀ خوب تربیت می کند؛ و خدای نخواسته اگر مادر منحرف باشد، بچه از همان توی دامن مادر منحرف بیرون می آید.» [17]
ج) «خدمت مادر به جامعه از خدمت معلم بالاتر است و از خدمت همه کس بالاتر است.» [18]
2 ـ نقش زن در تربیت و ساختن ارزشها
الف) «زن مربی جامعه است.» [19]
ب) «خدمت مادر به جامعه از خدمت معلم بالاتر است و از خدمت همه کس بالاتر است.» [20]
ج) «از دامن شما باید این مطلب شروع بشود که بچه ها را تربیت کنید، یک تربیت صحیح اسلامی... اگر پدر آدم صحیحی است این صحیح بار می آید... جامعه صحیح می شود.» [21]
د) «مادران شجاع فرزندان اسلام، خاطرۀ جانبازی و رشادت زنان قهرمان را در طول تاریخ زنده کرده اند.» [22]
3 ـ شاخص کامیابی و انحطاط
الف) «اگر زنهای انسان ساز از ملتها گرفته بشوند، ملتها به شکست و انحطاط مبدل خواهند شد.» [23]
ب) «صلاح و فساد یک جامعه از صلاح و فساد زنان در آن جامعه سرچشمه می گیرد.» [24]
ج) «اگر مادر منحرف باشد بچه از همان توی دامن مادر منحرف بیرون می آید.» [25]
4 ـ خدمت به جامعه
الف) «زن نقش بزرگی در اجتماع دارد، زن مظهر تحقق آمال بشر است.» [26]
ب) «زن یکتا موجودی است که می تواند از دامن خود افرادی به جامعه تحویل دهد که از برکاتشان یک جامعه، بلکه جامعه ها به استقامت و ارزشهای والای انسانی کشیده شوند.» [27]
ج) «سعادت و شقاوت کشورها بسته به وجود زن است.» [28]
د) «نقش زنان در عالم از ویژگیهای خاصی برخوردار است، صلاح و فساد یک جامعه از صلاح و فساد زنان در آن جامعه سرچشمه می گیرد.» [29]
حقوق زنان
الف) «ما می خواهیم زن به مقام والای انسانیت برسد. زن باید در سرنوشت خودش دخالت داشته باشد.» [30]
ب) «اسلام شما را می خواهد از این ملعبه ای که اینها می خواهند شما را ملعبه قرار بدهند نجات بدهد، اسلام می خواهد شما را یک انسان کامل تربیت کند» .[31]
ج) «زن حق دخالت در سرنوشت خویش را همچون مرد دارد... [و در] مسائلی که منافات با حیثیت و شرافت زن ندارد آزاد شد.» [32]
مسئولیت زنان
الف) «مادران شجاع فرزندان اسلام، خاطرۀ جانبازی و رشادت زنان قهرمان را در طول تاریخ زنده کرده اند.» [33]
ب) «سعادت و شقاوت کشورها بسته به وجود زن است.» [34]
ج) «زن یکتا موجودی است که می تواند از دامن خود افرادی به جامعه تحویل دهد که از برکاتشان یک جامعه، بلکه جامعه ها به استقامت و ارزشهای والای انسانی کشیده شوند.» [35]
د) «شما مردان و زنان تاریخ باید پایداری در راه کوبیدن ستمکاران و دفاع از حق را به جهانیان ثابت کنید.» [36]
راه عزتمند شدن زنان
الف) «در اسلام، زن باید حجاب داشته باشد ولی لازم نیست چادر باشد. بلکه زن می تواند هر لباسی را که حجابش را بوجود آورد اختیار کند.» [37]
ب) «به منظور حفظ اعتبار عظیم زنان، همه باید به آن گوهر یکتا و بی همتای زنان، حضرت فاطمه زهرا(س)، اقتدا کنند.» [38]
ج) «معنویات و جلوه های الهی، جلوه های جبروتی، جلوه های ملکی و ناسوتی همه در این موجود [یعنی حضرت فاطمه زهرا(س)] مجتمع است.» [39]
د) «ملتی که شهید در راه اسلام، هم از بانوان دارد و هم از مردها و شهادت را، هم بانوان طلب می کنند و هم مردها آسیب نخواهد دید.» [40]
ذ) «ما مفتخریم که بانوان و زنان پیر و جوان و خرد و کلان در صحنه های فرهنگی و اقتصادی و نظامی حاضر و همدوش مردان یا بهتر از آنان در راه تعالی اسلام و مقاصد قرآن کریم فعالیت دارند.» [41]
روز جهانی زن
امام خمینی(ره) با ذکر سبک زندگی برخی زنان مسلمان که الگوی جامعۀ مسلمان در همۀ اعصار هستند، راه راستین اسلام را نشان دادند. این الگوها زنان را به سوی عزّت و شرف رهنمون می شوند. از این رو، امام خمینی(ره) روز جهانی زن را به نام مبارک حضرت فاطمه(س) مزّین کردند.
حضرت امام خمینی(ره) تحت عنوان «روز جهانی زن» از نام آن الگوی زنان مسلمان یاد کرد که در اسلام سرور زنان عالم لقب گرفته است. امام خمینی(ره) می فرماید:
«اگر روزی باید روز زن باشد، چه روزی والاتر و افتخارآمیزتر از روز ولادت با سعادت فاطمه زهرا سلام الله علیهاست.» [42]
زنان با پیروی از حضرت فاطمه(س) می توانند، به جای اینکه همچون جوامع غربی بسان یک کالا با آنها رفتار شود، با عزت از نعمات زندگی دنیوی برخوردار شوند، و در عین حال در زندگی اخروی نیز کامیاب شوند. این هدف نهایی مومنان است.
زنان مسلمان باید به طور صحیح از حقوق خود در اسلام بهره مند شوند و فرصت مناسب برای انجام مسئولیتهایشان را داشته باشد. بدین منظور، آنها باید آگاهی درست از اسلام داشته باشند و این امر از طریق اهل بیت پیامبر(ص) میسّر است. امام خمینی(ره) با اعلام روز تولد این بانوی بزرگ به عنوان روز جهانی زن زندگی پر افتخار حضرت فاطمه(س) را برای زنان عالم الگو معرفی می کند.
جایگاه کنونی زنان در عصر حاضر چه در جوامع مسلمان و چه در جوامع غیر مسلمان به هیچ وجه شایسته زنان نیست. زنان باید بر این موقعیت نامطلوب تحمیل شده از سوی تمدن غرب و مسلمانان عقب مانده غلبه کنند.
اعلام روز جهانی زن پاسخ این مساله است؛ این روز مصادف با روز تولّد بانوی بزرگ اسلام، سرور زنان عالم، حضرت فاطمه زهرا(س) است. ویژگیهای افتخارآمیز زندگی وی الگوی تمام اعصار است. برخی از جنبه های زندگی حضرت فاطمه زهرا(س) که در بخش قبل بحث شد، بی شک بیانگر همین نکته است.
درک نیازها و مقتضیات زمان در تمام زمینه ها و شئون زندگی مهم است و اعلام روز جهانی زن به نام حضرت فاطمه زهرا(س) برای زنان جهان، به واسطۀ پارسایی و تقوای او درک این نیاز است.
اثرات اظهارات و فرمایشات امام خمینی(ره) در مورد مسائل زنان
تاثیر دیدگاههای امام خمینی(ره) در مورد مسائل زنان بر جامعه ایران آشکار است. ایرانیان به یک انقلاب موفقیت آمیز و استقرار یک نظام اسلامی اصیل دست یافتند که در آن زنان نقش مهمی ایفا کردند. امام خمینی(ره) موفق شدند زنان را به سوی ارزشهای اسلامی سوق دهند و زنان ایران با لبیک به رهبر خویش خود را وقف ایران اسلامی کرده اند و منطبق با اسلام عمل می کنند. خلاصه، زنان ایران تحت حاکمیت اسلام راستین در آمده اند.
علاوه بر این، زنان دیگر جوامع مسلمان و همچنین زنان جوامع غیر مسلمان، مجال شناختن تصویر واقعی آزادی زنان را برخلاف آنچه در تمدن غرب ارائه می شود، یافته اند.
فرمایشات امام خمینی(ره) در مورد زنان درهای بسته را برای برخورداری از آزادی واقعی هم در زندگی دنیوی و هم در زندگی اخروی گشود. این فرمایشات روح واقعی اسلام را آشکار می کنند و همزمان دو هدف را دنبال می کند:
1 ـ درک نادرست از اسلام را با نشان دادن شیوۀ اجرای واقعی و صحیح احکام اسلامی کاهش می دهد؛
2 – به مسلمانان مجال خواهد داد تا به روح واقعی اسلام اصیل باز گردند و در عین حال پاسخ موثری به تبلیغات غرب و حتی جلب آنها به سوی اسلام خواهد بود.
نتیجه گیری
در خاتمه، می توان گفت که دیدگاهها و رهنمودهای رهبر بزرگ آیت الله روح الله امام خمینی(ره) در مورد مسائل زنان، جایگاه واقعی زنان در جامعه را تثبیت و امت مسلمان را به سوی راه راستین اسلام و نیز مردم جهان را به سوی راه حقیقی صلح هدایت کرده است.
منبع: تاملی بر جایگاه زن، ج 2، ص 145.
[1] - صحیفۀ امام؛ ج 14، ص 355.
[2] - صحیفۀ امام؛ ج 6، ص 300.
[3] - صحیفۀ امام؛ ج 16، ص 192.
[4] - صحیفۀ امام؛ ج 7، ص 341.
[5] - همان؛ ص 283.
[6] - همانجا.
[7] - ر. ک: صحیفۀ امام؛ ج 7، ص 284ـ286.
[8] - ر. ک: صحیفۀ امام؛ ج 8، ص 90ـ91.
[9] - صحیفۀ امام؛ ج 16، ص 192.
[10] . ر. ک: صحیفۀ امام، ج 7، ص 337.
[11] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 16، ص 192ـ193.
[12] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 6، ص 530ـ531.
[13] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 7، ص 337ـ338.
[14] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 7، ص 340.
[15] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 21، ص 397ـ399.
[16] - صحیفۀ امام، ج 16، ص 192.
[17] - صحیفۀ امام، ج 7، ص 283.
[18] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 14، ص 197ـ198.
[19] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 7، ص 338ـ340.
[20] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 14، ص 197ـ198.
[21]- ر. ک: صحیفۀ امام، ج 7، ص 284ـ286.
[22]- صحیفۀ امام، ج 4، ص 440.
[23]- صحیفۀ امام، ج 6، ص 300.
[24]- صحیفۀ امام، ج 16، ص 192.
[25]- صحیفۀ امام، ج 7، ص 341.
[26]- همانجا.
[27] - صحیفۀ امام، ج 16، ص 192.
[28] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 7، ص 338ـ340.
[29] - صحیفۀ امام، ج 16، ص 192.
[30] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 6، ص 299ـ300.
[31] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 6، ص 257.
[32] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 4، ص 364ـ365.
[33] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 4، ص 440.
[34] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 7، ص 338ـ340.
[35] - صحیفۀ امام، ج 16، ص 192.
[36] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 3، ص 481ـ482.
[37] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 5، ص 293ـ294.
[38] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 20، ص 5ـ7.
[39] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 7، ص 337ـ338.
[40] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 13، ص 128ـ129.
[41] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 21، ص 397ـ399.
[42] - ر. ک: صحیفۀ امام، ج 16، ص 87ـ88.