حدود یکسال حضرت امام بحال تبعید در ترکیه بسر می برند در آنجا تحریر الوسیله را می نویسند.سپس روی محاسباتی رژیم ایشان را به نجف تبعید می کند تا شاید توسط روحانیونی که به کلی از ورود در سیاست اباء دارند و آنرا جایز نمی شمارند امام حذف شود، توصیف این مرحله از تاریخچه انقلاب مهم است.
باید تاریخنگار دوربین خود را بر حوادث متمرکز کند تا نشان دهد که چگونه امام و شاگردان و یارانش انرژی 15 خرداد را در بستر 13 سال تاریخ این دوره حفظ کرده و در زیر خاکستر زمان این آتش را توسعه داده تا سرانجام در سال 56 در شرایطی مساعد و زمانی مناسب آنرا بر خرمن هستی رژیم انداختند و به مدد این آتش سینه های فشرده ملیونها ایرانی را گرم کرده و به صحنه عظیمترین انقلاب مردمی تاریخ کشانیدند.بنابراین از اینجا به بعد حوادث را باید در دو بستر و دو کانون پی گرفت.از یک سو باید امام و اقداماتش را در نجف مد نظر داشت از سوی دیگر یاران و شاگردان ایشان در قم و ایران را.اگر از زاویه افکار و فعالیت های امام بقضایا نگاه کنیم مهمترین نکته اینست که از فردای تبعید، او هیچگاه از هدف خود که اصلاح و مبارزه و استقرار اسلام بود، عملا و نظرا دست برنداشت.علیرغم شکست ظاهری پس از 15 خرداد و فشردن آتش قیام و اقتدار و استقرار شدید رژیم، نکته فوق حائز اهمیت بسیار است.در این مرحله حضرت امام در پی مبارزه ای بنیادی و حساب شده است.
اگر در مرحله قبلی یعنی 43- 40 به ظاهر ایشان دنبال اصلاح نظام بر اساس قانون اساسی بودند در این دوره ایشان در پی براندازی رژیم می باشند زیرا استقرار نظام اسلامی با ادامه حیات نظام شاهنشاهی میسر نیست و این بدان معناست که در مرحله قبلی نیز امام هیچگاه اعتقاد به مشروعیت نظام شاهنشاهی نداشته ولی تدریجی بودن حرکت انقلابی و فراهم کردن زمینه و آمادگی در مردم برای ورود در مرحله بعد یعنی براندازی رژیم اقتضاء داشته که در مرحله نخست در چارچوب قانون اساسی که مورد قبول خود رژیم بوده است نقاط ضعف و خلافهای آنان را مطرح سازد.
به این ترتیب زمانی که رژیم و حامیانش در مقابل اقدامات به ظاهر اصلاح طلبانه، چنین عکس العمل نشان دادند طبیعی است که در مقابل اقدامات براندازانه از هیچ آتش افروزی پروا نداشته باشند.در عراق امام در یک مملکت غریب و بعنوان مرجع شیعه، برای تداوم مبارزه و قیام، با دو مشکل اساسی مواجه بود.از یکطرف ایجاد ارتباط و سازماندهی از راه دور بسیار پر مخاطره و دشوار می نمود و از سوی دیگر، جو عمومی نجف، کمتر مستعد حرکات انقلابی و سیاسی بود و امام با آن اخلاق خاصی که داشتند حال که به عنوان میهمان بر سایر مراجع و روحانیون با سابقه نجف وارد شده بودند برای جلوداری و پیشتازی با موانعی روبرو می شدند ولی با وجود همه موانع و مشکلات که به بخش مهمی از آنها در بالا اشاره کردیم حضرت امام هم در بعد نظری و هم عملی انقلابیون را سازماندهی کرد و انقلاب را در این مسیر پر مخاطره، به طرف اهداف نهایی آن، با موفقیت هدایت نمود و ما در اینجا اجمالا به هر دو جنبه تلاشهای نظری و عملی امام اشاره ای می کنیم:
در این دوره، محور اقدامات امام عمدتا تبلیغاتی، آموزشی و تربیتی است در این راستا درس ولایت فقیه که در سال 48 آغاز می شود بسیار تعیین کننده است.خواسته های سیاسی 15 خرداد نمی توانست از حد اجرای قانون اساسی فراتر رود و اجرای قانون اساسی در حد نهائیش استقرار مشروطه سلطنتی بود.چون انقلاب مشروطیت از ترکیب دو نیروی اسلام خواهی و غرب گرایی بوجود آمده بود، قانون اساسی آن بهر حال التقاطی بود و در عمل نیز لیبرالها و قدرت طلب ها با حمایت اجانب در عمل هر چه خواستند کردند.
اما در این مرحله حضرت امام با احیاء مجدد نظریه ولایت فقیه و آن استنباط و استنتاجی که خود از آن به عمل آوردند یک پشتوانه فقهی، فلسفی و سیاسی برای انقلاب فراهم کردند و انرژی قیام 15 خرداد را تا مرحله براندازی شاهنشاهی و استقرار حکومت اسلامی پیش بردند.اگر علمای شیعه نظرا پس از غیبت کبرا به ولایت فقیه و حکومت اسلامی معتقد بودند ولی عملا دیده نشد که کسی به صراحت و شجاعت امام آنرا تا این حد پیش ببرد.
درس ولایت فقیه حضرت امام پایه تئوریکی یک انقلاب تمام عیار را فراهم کرد، زیرا مشروطیت، نهضت ملی نفت و حتی 15 خرداد، قانونا و عملا برای براندازی نظام شاهنشاهی و استقرار یک نظام سیاسی متضاد و مخالف با آن، طرحی نداشتند.اما درس ولایت فقیه، مبانی نظری و فلسفی حکومت اسلامی را در چارچوب و بر پایه ولایت فقیه تبیین کرده و عدم مشروطیت نظام شاهنشاهی را بیش از پیش برملا نمود.
البته این درس تنها نظریات فقهی امام را برای دیگران تبیین نمود و برای خود امام (رضوان الله علیه) مرحله جدیدی به حساب نمی آمد امام از همان اوایل، و همانطور که گفتیم، نظام شاهنشاهی را نامشروع می دانست و برای تضعیف آن کوشش داشت.البته موقعیت زمان و شخصیت همرزمان چه بسا اجازه اینکه حرف آخر را صریحا اعلام فرمایند، را نمی داد.علاوه بر اینکه این مطلب برای دوستان مانوس با ایشان ملموس بود، در سخنرانیهای ایشان کم و بیش اشارات و تصریحاتی در این مورد وجود دارد.
حضرت امام بر اتحاد و وحدت حوزه نجف و سوق دادن آنها به سوی اصلاح و انقلاب نظر داشت.دغدغه اصلی ایشان ایران بود و اینکه جوانه های تازه شکوفا شده حرکت 15 خرداد پژمرده نشوند و یاران و شاگردان ایشان در قم و سایر نقاط ایران که پرچم مبارزه را بر دوش داشتند از پا نیفتند.
شرایط مبارزه در ایران روز بروز سخت تر می شود.سیاست گریزان و مصلحت اندیشان، شکست ظاهری 15 خرداد را مستمسک خوبی برای اشتباه بودن آن قرار داده بودند و انقلابیون حوزه ها و روحانیون انقلابی در درون حوزه برای تداوم و گسترش امواجی که امام ایجاد کرده بود مشکلاتی داشتند.
در سطح مردم و جامعه نیز شاه از یک سو بمدد پول نفت، چشم ها و گوشها را می بست وتشویق می کرد و از سوی دیگر بمدد ارتش و ساواک و سایر نیروهای انتظامیش زبانها را می برید و تهدید می کرد.مراکز فساد و فحشاء، انواع سرگرمی ها، برنامه های منحرف کننده سینما و تلویزیون و نظایر آنها نیز ابزاری برای تخدیر جوانان بود.در این میان عده ای از جوانان که شوری داشتند تحت تاثیر انواع و اقسام فلسفه های فکری چپی و راستی و التقاطی قرار گرفته بودند و در اثر تبلیغات انحراف دشمن در ذهنشان رفته بود که اسلام به علت فقدان ابزارهای لازم، توان اصلاح جامعه و ایجاد انقلاب اجتماعی را ندارد و دلیلش نیز عدم موفقیت در قیام 15 خرداد است.
طی این دوره، شاه برای تحکیم پایه های قدرتش چند نمایش داد:
از جمله جشن بیست و پنجمین سالگرد سلطنت خودش، جشن تاجگذاری، جشنهای 2500 ساله و سرانجام جشن پنجاهمین سالگرد سلطنت پهلوی در سال 1355.
در مقابل این نمایشات و دیگر اقدامات اقتصادی و سیاسی شاه، حضرت امام با صدور اعلامیه یا ارتباط خصوصی با روحانیون، دانشجویان و مردم به انحاء مختلف، سازماندهی و تشکل مبارزه را تداوم می بخشید و به آن روح می داد و از شبکه سنتی حوزه هزار ساله شیعه بخوبی بهره می برد.موتور محرک اقتدار و اقدامات شاه در این مدت، در آمد رو بتزاید نفت بود که بوسیله آن، ابزارهای ساواک، ارتش، تبلیغات، رادیو و تلویزیون را برای فریب دادن و سرکوب کردن مردم به حرکات در می آورد.
شاه، که با افزایش قیمت نفت در سالهای 52 و 53، خود را در اوج قدرت می دید، پس از امضای قرارداد الجزایر و صلح ایران و عراق در اسفند ماه سال 1353 خیالش از رقیب خود در منطقه نیز آسوده شد.وی پس از آن در ابتدای سال 54 حزب فراگیر رستاخیز را بوجود آورد و در سال 55 جشن 50 سال سلطنت پهلوی را برپا ساخت و خوش باوارنه این گمان خام را القاء کرد که راه برای 50 سال بعدی سلطنت پهلوی هموار شده است.
اما می گویند: فواره چون به اوج رسد سرنگون شود از انتهای همانسال، تحت تاثیر یک سری از عوامل و علل داخلی و خارجی ثبات ظاهری و دوازده ساله نظام شاهنشاهی دستخوش طوفان و از نیمه دوم سال 56 آثار انقلاب بخوبی هویدا گشت.از یکطرف، در زمستان سال 55 کارتر از حزب دموکرات به عنوان رئیس جمهور آمریکا انتخاب شد و روی حساب و کتابهای خاص خودش و مشی حزبش، ایده حقوق بشر را جلو کشید.یکی از کانونهای مورد توجه او ایران در همسایگی شوروی و خلیج فارس بود که بخاطر داشتن منابع نفت موقعیتی بس حساس داشت.از دید این حزب، همچنانکه در زمان کندی نیز شاهد بودیم، بهترین شیوه برای سد نفوذ شوروی و کمونیسم، انجام اصلاحات و رفرم بود.به پیروی از این رهنمود، شاه مسئله فضای باز سیاسی را مطرح می کند و بظاهر دست ساواک تا حدودی بسته می شود و تیمسار نصیری، رئیس با سابقه این سازمان، به عنوان سفیر ایران در پاکستان از قضایا کنار گذاشته می شود.
در بعد داخلی نیز باید توجه داشت شاه در ابتدای دهه پنجاه، متاثر از جو بحران انرژی و افزایش مستمر قیمت نفت، امید آنرا داشت که قیمت نفت به 100 دلار رسیده و میزان تولید نفت را 8 میلیون بشکه در روز بالا ببرد.از این رو، برنامه های خود را بر این اساس برای دراز مدت و میان مدت ریخته بود.در همان سال 55 تحت تاثیر اقدامات صرفه جویانه کشورهای بزرگ صنعتی مصرف کننده، تقاضای فزاینده نفت مهار شده و کاهش یافت و در نتیجه، قیمت نیز حدود 13 دلار باقی ماند و تولید و صادرات که به ترتیب به حدود 6 و 5 میلیون بشکه رسیده بود در این سال یک میلیون بشکه افت کرد.آنمقدار پول و ارز نیز که از سال 50 در دست رژیم بگردش درآمده بود بخاطر سیستم اداری ناکار آمد، منجر به فساد و تورم شد.بخشی از درآمد نفت صرف واردات کالاهای مصرفی می شد که مصرف گرائی را در میان مردم به شدت رواج می داده و بخشی نیز که قرار بود صرف کارهای عمرانی و توسعه صنایع زیر بنائی شود بدلیل نبودن متخصص و طرحهای غلط و عدم دلسوزی مشاوران خارجی، همه از زمانبندی خود عقب افتاده و هزینه شان از میزان مندرج در قرارداد بالا می رفت و بخشی از دلارها نیز صرف توسعه و ایجاد صنایع مونتاژ و وابسته شده بود.از طرف دیگر، پول رو بتزاید نفت و اطرافیان متملق، شاه را بدرجه عجیبی از فرعونیت و جنون قدرت رسانده بود که تمام واقعیات را وارونه می دید.مردم نیز، تحت هدایت و رهبری حضرت امام و دیگر رهبران انقلاب که آنان را هشدار و آموزش و آگاهی می دادند روز به روز بیشترمتوجه وابستگی و سست بنیادی رژیم و برنامه های بی اساسش می شدند و خود نیز بهر حال، علیرغم همه برنامه های فریبنده رژیم، بدرجات بالائی از فهم و آگاهی می رسیدند تا آنجا که استبداد و دیکتاتوری شاه برای آنان غیر قابل تحمل می نمود.
مجموعه عوامل داخلی و خارجی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و بویژه نقش موثر رهبری، ایران را در آستانه یک انقلاب عظیم قرار داد و کنترل رژیم را بر اوضاع، سست و ضعیف گردانید و این همان موقعیتی بود که یک رهبر آگاه و دور اندیش می طلبد. اینجاست که، معتقدیم الطاف خفیه خداوند من حیث لا یحتسب و از طرقی که به ظاهر مورد وقوع و انتظار نبوده است، مسلمانها را در به ثمر رساندن این انقلاب کمک کرده است.