امام خمینی و تحزب

امام خمینی و تحزب
سیدعماد الدین میروهابی
۱۷ بهمن ۱۳۹۳
سیاست, آزادی احزاب,

چکیده

امام خمینی به عنوان مرجعی بزرگ و رهبر انقلاب اسلامی ایران و بنیان گذار جمهوری اسلامی در ایران با پدیده تحزب و احزاب سیاسی دارای دیدگاه خاصی است که می تواند در جامعه امروز ما راهگشا باشد. دیدگاه او را می توان در پنج مرحله مورد بررسی قرار داد. در اولین مرحله یعنی پیش از انقلاب اسلامی ایران امام خمینی به دلیل وابستگی احزاب سیاسی به بیگانگان یا فرمایشی و غیرآزاد بودن آنها، اصولاً آنها را عامل پراکندگی در جامعه و نفوذ بیگانگان یا وابسته به رژیم می دید. از همین روی بطور کلی با فعالیت احزاب سیاسی و تحزب مخالفت ورزیده و فعالیت آنها را فتنه انگیز دانسته بود.

در مرحله دوم یعنی در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی ایران امام بر فعالیت احزاب مردمی و تامین کننده منافع مردم صحه گذاشته و فعالیت آنها را ـ حتی احزاب غیراسلامی و نامسلمان را ـ آزاد اعلام نمودند، اما این آزادی را مشروط به مضر نبودن فعالیت آنها برای اسلام و مصالح عمومی دانسته اند.

مرحله سوم رویکرد امام خمینی به احزاب سیاسی، سالهای نخستین بعد از انقلاب را دربرمی گیرد. در این مقطع، امام که پراکندگیهای ناشی از فعالیت گروهها و احزاب سیاسی را می دید، بر بقای انقلاب و استمرار نظام نوپای اسلامی بیمناک شد و این پراکندگیها را عاملی در جهت تضعیف انقلاب می دانست بنابراین به طور مکرر در سخنانشان، خواستار اتحاد گروههای سیاسی در جامعه شدند ولی تذکرات امام در مورد وحدت بین گروههای سیاسی نتیجه بخش نبود. چهارمین مرحله از نگرش امام خمینی به فعالیت احزاب را از سال 1360 تا 1367 مورد بررسی قرار داده ایم؛ مقطعی که در ابتدای آن، سازمان مجاهدین خلق (منافقین) دست به اقدام مسلحانه علیه نظام نوپای اسلامی زده بود؛ در این مقطع امام نظر چندان مثبتی به فعالیت احزاب نداشت و حتی احزاب اسلامی که بوسیله یاران امام نیز تاسیس شده بودند ـ نظیر حزب جمهوری اسلامی ـ منحل شدند.

پنجمین و آخرین بخش این پژوهش به رویکرد امام خمینی نسبت به حزب و پدیده تحزب بعد از سال 1367 می پردازد که در این زمان، با پایان یافتن جنگ و تثبیت نظام، فضا برای فعالیت احزاب بیشتر مهیا شد بطوری که امام با انشعاب در جامعه روحانیت مبارز و تشکیل مجمع روحانیون موافقت کرد.

دیباچه

امروزه بررسی دیدگاه امام خمینی در مورد پدیده های سیاسی ـ اجتماعی در حال حاضر در نظام جمهوری اسلامی به شدت پراهمیت و حیاتی است، چرا که امام خمینی با عنوان رهبر انقلاب، بیشترین نقش را در پیروزی انقلاب داشته اند؛ در عین حال ایشان به عنوان بنیانگذار نظام سیاسی جدید نیز مسیر و اهداف کلی این نظام سیاسی را تعیین کرده اند. از طرفی دیگر حاکمان نظام جمهوری اسلامی، در سیاست ورزی و کشورداری همیشه خود را تالی و پیرو خط امام خمینی می دانند؛ با این حال وقتی به عملکرد های متفاوت و یا احیاناً متعارض آنان در برخورد با پدیده های اجتماعی و سیاسی برمی خوریم، برایمان این پرسش پیش می آید که براستی کدامین دیدگاه با آرا و نظرات امام خمینی انطباق دارد؛ و البته آشکار است که بهترین راه تشخیص راه امام، مراجعه به گفته ها و نظریات خود ایشان از طریق مراجعه به آثار ایشان است تا به این وسیله، سره از ناسره تشخیص داده شود، چرا که گفته ها و دیدگاه های امام، مسیری را برای حرکت منطبق با رویکرد ایشان فرا راه ما روشن می کند. البته در این میان توجه به یک اصل اساسی نباید مورد غفلت قرار گیرد و آنهم اینکه در پژوهشهایی که در حوزه علوم انسانی صورت می گیرد، قطعیت در نتایج و دستاوردهای آن تا حدودی بعید به نظر می رسد. رویکرد امام خمینی نسبت به احزاب در شرایط متفاوت و مقاطع تاریخی متفاوت، تغییراتی داشته است. آنچه باید همواره در نظر داشت این است که روند موضع گیریها و سخنان امام خمینی بیانگر این است که رویکرد امام در مورد احزاب فرمایشی رژیم پهلوی قاعدتاً متفاوت از رویکرد ایشان به احزابی نظیر حزب جمهوری اسلامی و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی باشد بنابراین با توجه ویژه به این امر باید در مورد دیدگاه امام خمینی نسبت به پدیده های سیاسی ـ اجتماعی خصوصاً احزاب سیاسی، اظهارنظر کرد.

در ابتدا لازم است تا تعریف و تاریخچه مختصری از حزب و روند تشکیل اولین احزاب آورده شود، آنگاه به بررسی موضوع اصلی پژوهش بپردازیم.

تعریف حزب و روند تشکیل اولین احزاب

فرایند سیاست دارای اجزای متعددی است که حزب نیز از آن دسته است. در بیان مفهوم حزب، تعاریف گوناگونی، از منظرهای متفاوتی بیان شده است.

به عقیده گِتِل حزب سیاسی مرکب از گروهی از شهروندان کم و بیش سازمان یافته است که به عنوان یک واحد سیاسی عمل می کند و با استفاده از حق رای خود می خواهد بر حکومت تسلط پیدا کند و سیاستهای عمومی خود را عملی سازد. [1]

از نظر لیکاک، «حزب سیاسی گروه کم و بیش سازمان یافته شهروندانی است که به عنوان یک واحد سیاسی با هم عمل می کنند، در مسائل عمومی عقاید مشترکی دارند و با استفاده از اختیار دادن رای در راستای هدفی مشترک می کوشند بر حکومت تسلط یابند.» [2]

می توان اجرای یک حزب سیاسی را به شرح زیر مشخص کرد:

1ـ توافق نظر معین درباره ی اصول بنیادی میان افراد تشکیل دهنده حزب

2ـ سازمان یافتگی و داشتن تشکیلات

3ـ تلاش برای دست یافتن به هدفها

4ـ مبارزه در راه تصرف قدرت سیاسی برای تامین منافع عمومی (حداقل در مقام نظر)

5ـ وجود رهبری در حزب

شکل گیری احزاب نوین را باید پدیده ای دانست که ابتدا در اروپا شکل گرفت و بعد از آن، ایالات متحده امریکا از فنّ اروپایی احزاب سیاسی ـ البته با دگرگونی در آن ـ تقلید کرد. احزاب سیاسی، همزمان با آیینهای انتخاباتی و پارلمانی پدید آمدند؛ احزاب سیاسی ابتدا زیر عنوان کمیته های انتخاباتی ظاهر شدند و ماموریت آنان در عین حال سپردن سرپرستی معتمدان به یک نامزد انتخاباتی و گرد آوری منابع مالی جهت مبارزه در انتخابات بود.

هیچ حزب یا سازمان یا بازیگر سیاسی نمی تواند بدون توجه به محیط خود به ایفای نقش بپردازد و به تعیین خط مشی ها و سیاستها و استراتژی خود اقدام کند. بطور مثال، تاثیر محیط بر سازمانهای اجتماعی و خصوصاً احزاب را می توان در تفاوت شکل گیری و پدید آمدن احزاب در اروپا و ایران ملاحظه کرد.

در اروپا که احزاب پدید آمدند و رشد کردند، ارتباط شاه با مجلس مشخص بود؛ مجلس نیز دارای مشروعیت بود بنابراین احزاب به تصویب جایگاه مجلس در جهت دموکراتیزه کردن حکومت پرداختند.

در ایران، فعالیت احزاب، مقارن با تشکیل مجلس صورت پذیرفت. منصوره اتحادیه معتقد است که تاسیس احزاب در ایران قبل از قدرت یافتن واقعی مجلس بوده است و احزاب به ستیز میان دولت و مجلس دامن زده اند که این امر باعث تضعیف مجلس شده است. [3] علاوه بر آن در اروپا ابتدا احزاب اشرافی پدید آمدند در حالی که ایران به دلیل همجواری با روسیه و تحت تاثیر سوسیالیستهای روس از نخستین احزاب پدید آمده، حزب سوسیالیست بوده است.

بنابراین ملاحظه می شود که نقش محیط در تشکیل اولین احزاب در ایران، تاثیرگذار بوده است.

گرچه آغاز فعالیت احزاب سیاسی در ایران هم سو با سیر تحول انقلاب مشروطیت و تاسیس مجلس شورای ملی بود، اما در بررسی پیدایش احزاب سیاسی، نخست باید به فعالیتهای جمعی و همکاریهای سیاسی پیش از این دوره اشاره کرد. اولین تشکیلات از این دست، انجمنهای مخفی بودند که زمان پیدایی آنها به اواخر سلطنت ناصرالدین شاه بازمی گردد که فراموشخانه و انجمن مخفی از آن جمله اند.

در سال اول فتح تهران توسط مشروطه خواهان (1908 م/ 1327 هـ . ق) در ایران دو حزب سیاسی پدید آمدند که عبارت بودند از «اجتماعیون ـ عامیون» (سوسیال دموکرات) و «اجتماعیون ـ اعتدالیون» پس از تحولات صدر مشروطه و روی کار آمدن حکومت رضاشاه، فعالیتهای فرعی رو به رکود گذاشت تا دوباره در عصر محمدرضا شاه دوباره فعالیت احزاب رو به فزونی گذاشت که البته در این دوره هم این امر با فراز و فرودهایی همراه بود.

در این دوره احزاب دولتی ـ که یا پیرو منویات حکومت بودند و یا یک شبه بنا به فرمان شاه پدید می آمدند یا بساطشان برچیده می شد ـ نیز قابل توجهند.

1ـ امام و احزاب پیش از انقلاب

پدیده تحزب به مفهوم امروزی آن پدیده ای جدید و برخاسته از کشورهای اروپایی بوده است که ابتدا در کشورهای اروپایی پدید آمد و پس از آن در کشورهایی نظیر کشور ما به تقلید از آن کشورها به وجود آمد. متفکران و سیاسیون در جهان سوم که مزایای تحزب را در کشورهای غربی می دیدند به فکر تشکیل حزب در کشورهایشان افتادند. ایران نیز از این قاعده مستثنی نبود. اولین رقابتهای حزبی در ایران، چندان موفقیت آمیز نبود دعواهای حزبی غالباً سازنده بهترین راه تشخیص راه امام، مراجعه به گفته ها و نظریات خود ایشان از طریق مراجعه به آثار ایشان است تا به این وسیله، سره از ناسره تشخیص داده شود نبود و احزاب غالباً در پی سرکوب حزب مخالف بودند. مضافاً اینکه بسیاری از احزاب پدید آمده در ایران پیرو منافع کشورهای بیگانه بودند ـ نظیر حزب توده ـ و یا بنا به خواست حکومت پدید آمده بودند ـ نظیر حزب رستاخیز ـ بنابراین پدید آمدن دیدگاههایی مخالف با فعالیت احزاب در چنین فضایی نباید چندان تعجب برانگیز باشد. بطور مثال دستور تاسیس حزب رستاخیز توسط شاه در اسفند 1353 صادر شد. اعتقاد به نظام شاهنشاهی و اجرای اصول انقلاب شاه و ملت از اهداف حزب بود. سرانجام در سال 1357 و به دنبال بی ثباتی اوضاع کشور، در تاریخ 9/7/1357 رسماً انحلال حزب اعلام شد. [4]

امام خمینی نیز که این شرایط را ملاحظه کرده بود و به نحوه تشکیل اینگونه احزاب واقف بود، با حزب و حزب گرایی در آن دوره زمانی مخالف بود چرا که پدید آمدن احزاب در ایران را توطئه ای از طرف کشورهای دیگر و اجانب تلقی می کرد. امام معتقد بود که هدف اجانب از ایجاد حزب، سرگرم کردن مردم و ایجاد اختلاف بین آنها برای غارت منابع و ثروتهای کشور بوده است. وقتی به سیره امام خمینی در طول حیاتشان مراجعه کنیم، به وضوح ملاحظه می کنیم که بیشترین تاکید امام در مقاطع مختلف زمانی بر حفظ وحدت و اتحاد و در بیانی دیگر، وحدت کلمه بوده است، و امام حفظ وحدت را بزرگترین نیرو در مقابل قدرتهای خارجی و دشمنان اسلام و انقلاب می دانسته است. امام خمینی در بیانی صریح، احزاب پیش از انقلاب را عاملی در جهت از بین بردن اتحاد مردم و ایجاد شکاف و دسته بندی های غیرواقعی در جامعه معرفی می کند. در این رابطه امام می فرماید:

«اصل این احزابی که در ایران از صدر مشروطیت پیدا شده است، آنکه انسان می فهمد این است که این احزاب ندانسته به دست دیگران پیدا شده است؛ و خدمت به دیگران بعضی از آنها کرده اند. من این طور احتمال می دهم که در سایر ممالک ـ که آن وقت مهم انگلستان بوده است ـ آنها یک احزابی درست کردند برای به دام انداختن ممالک عقب افتاده و ممالکی که از آنها استفاده می خواستند بکنند... در ممالک ما، و خصوصاً در مملکت ایران، از اول که احزاب درست شده است، اینها ـ هر جمعیتی یک حزبی درست کردند دشمن با احزاب دیگر. یک صحنه مبارزه بین احزاب. و این از باب این بوده است که چون خارجیها می خواستند از اختلاف ملتها، از اختلاف توده های مردم استفاده کنند، یکی از راههایی که موجب این می شود که اختلاف پیدا بشود و مردم با هم در یک مسائلی مجتمع نشوند، قضیه احزاب بوده است... اساساً باب احزاب، از اول که پیدا شده است و اینها با هم جنگ و نزاع کردند، به نظر می رسد که با دست دیگران [بوده] برای اینکه اینها با هم مجتمع نشوند. و آنها از اجتماع یک توده ای می ترسند، از این جهت به واسطه اینکه اینها مجتمع با هم نشوند و مربوط با هم نباشند.» (5)

امام به این سخنرانی بسنده نکرده و در موارد متعدد این امر یعنی فتنه انگیز بودن احزاب از مشروطه به این طرف را گوشزد کرده اند.1

در جایی دیگر امام پس از بیان اینکه پدید آمدن حزب، توطئه ای از طرف غرب بوده است به بیان علل و انگیزه غربیان در پدید آوردن این پدیده می پردازد:

قدرتهای بزرگ، برای اینکه نگذارند ایرانی با هم باشد، با یک نقشه شیطانی یک حزب را درست کرده و اسمش را این گذاشته و حزب دیگر را در درست کرده و اسمش را آن گذاشته. این حزب با آن حزب دشمن است و آن حزب با این حزب دشمن است. احزاب در بطن این جامعه درست کرده اند، جبهه های مختلف درست کرده اند، و این احزاب و جبهه های مختلف هم، اینطور نیست که آن کار خودش را بکند و راه خودش را برود به آن کار نداشته باشد؛ آن هم کار خودش را بکند به این کار [نداشته باشد]؛ نخیر، با هم مختلفند، با هم مخالفند. یکی از راههای استفاده غرب از ما و استفاده امریکا و شوروی از مخازن ممالک ماها، همین است که در بطن جامعه ما... از طرق مختلف، اختلاف درست می کنند، غارت می کنند و کسی هم نیست تا حرف بزند، برای اینکه یک فکر واحد نیست، افکار متشتت و مختلف است. (6)

ملاحظه می شود که امام معتقد است که انگیزه غربیان و اجانب از پدیدآوردن حزب و حزب گرایی، گروه گروه کردن مردم در جهت از بین بردن وحدت و اتحاد آنان برای غارت منابع کشور ما است. امام معتقد بود که گروه گروه شدن باعث شکستن جبهه ضداستعماری علیه کشورهای غارتگر و در نتیجه هجوم آنان برای غارت ثروتهای کشور ما می شود؛ حال باید دید که آیا این پدیده اتفاقی است یا برنامه ای در میان بوده است؟ نظر امام در این مورد این است که این گروههایی که در جامعه پدید آمده اند، حاصل توطئه ای حساب شده اند و پدید آمدن آنها پدیده ای اتفاقی نیست:

«این یک سنخ اختلافاتی است که توی جامعه، و بطن جامعه ما می اندازند، و من باب اتفاق نیست و نقشه است که این اختلافات را درست می کنند.» (7)

و در جایی دیگر می فرمایند:

«در دویست سال پیش از این، که خارجیها راه یافتند به اینجا و مطالعات کردند و همه چیز را بررسی کردند: روحیه مردم را بررسی کردند، زمینها را بررسی کردند ... تمام این بیابانهای بی آب و علف را گردش کردند و مطالعه در آن کردند، مطالعه در روحیه همه این مملکت و اشخاصی که در این مملکت؛ یعنی طوایفی که در این مملکت هست، از بلوچ گرفته تا عرض می کنم کُرد گرفته تا لر گرفته، همه را مطالعه کرده اند که چه جوری می شود اینها را نگهشان داشت به حال عقب ماندگی، و اینها را قانع کرد به اینکه یک وقت انقلاب نکنند؛ از آن وقت تا حالا ما زیر سلطه امریکا و اروپا هستیم.» (8)

موضوعی دیگر که به موضع مخالف امام در مورد احزاب شدت بخشید و باعث مخالفت امام در آن برهه زمانی (پیش از انقلاب) با پدیده تحزب شد، مساله پدید آمدن احزاب فرمایشی و دولتی بود. امام می دید که برخلاف تمام دنیا که احزاب در پی یک رقابت انتخاباتی دولت را پدید می آوردند، در ایران این دولت است که دست به تشکیل حزب می زند و با امر حکومت یک شبه حزبی پدید می آید و یا بساط حزبی برچیده می شود و این اراده حکومت و در راس آن شاه است که موجب تشکیل یا انحلال احزاب می شود. اگر نظام دو حزبی است، این نظام دو حزبی اصالت ندارد و اگر هم تک حزبی است آنهم همینطور. به همان صورت که ملاحظه شد، بساط دو حزب ملیون و مردم یک شبه و به دستور شاه برچیده شد. در اینجا امام با بصیرتی شگرف به تبیین نوع رابطه بین حزب و حکومت در ایران می پردازد؛ در این رابطه و در سال 43، امام فرمودند:

«بدبختی هایی که ما در مملکت خودمان داریم. دولتها می آیند و می روند؛ هر دولتی هم می آید، یک حزبی درست می کند... یکی «حزب مردم» درست می کند، یکی حزب چی درست می کند، یکی «حزب ایران نوین» درست می کند، یکی حزب چه. هی حزب درست می کنند، اصلاً در ایران حزب معنا ندارد؛ در هیچ جای دنیا؛ مگر آنهایی که مثل ایران هستند. مملکت یک حزبی اصلاً معنا ندارد، حزب زوری معنا ندارد... آنجاهایی که حزب هست، دولتها از حزب وجود پیدا می کنند نه اینکه اول دولت تشکیل بشود بعد حزب درست کند! ... اینجا... اول دولت درست می شود... بعد که دولت تشکیل شد و سرنیزه دستش آمد، شروع می کند حزب درست می کند.» (9)

پدید آمدن حزب رستاخیز بوسیله حکومت و اعلام نظام تک حزبی در کشور و فرمایشی بودن این حزب از طرفی و اجبار در عضویت در آن از طرف دیگر خشم امام را برانگیخت و باعث شد که بر مخالفت امام با تحزب ـ و خصوصاً حزب رستاخیز ـ افزوده شود. در این رابطه امام در پاسخ به استفتایی در سال 1353 فرمودند:

«ایران تنها کشوری است که حزبی به امر «ملوکانه» تاسیس کرده و ملت مجبور است وارد آن شود، و هر کس از این امر تخلف کند، سرنوشت او یا حبس و شکنجه و تبعید و یا از حقوق اجتماعی محروم شدن است.» (10)

امام تشکیل این حزب و اجبار در عضویت آن را دلیلی بر خفقان رژیم شاه می دانست که از این طریق رژیم قصد داشته قوه مقاومت مردم در مقابل حکومت را بکلی سلب نماید، بنابراین این حزب را مخالف اسلام و مصالح ملت ایران می دانست و شرکت در آن را حرام شرعی اعلام کرد:

«نظر به مخالفت این حزب با اسلام و مصالح ملت مسلمان ایران، شرکت در آن بر عموم ملت حرام و کمک به ظلم و استیصال مسلمین است؛ و مخالفت با آن از روشن ترین موارد نهی از منکر است» (11)

ممکن است اینطور به ذهن خطور کند که در مقطع زمانی پیش از انقلاب، امام به طور مطلق با تشکیل احزاب مخالف بوده است و اصولاً نفس تحزب را بد می دانسته است. شاید این موضوع تا حدودی در مورد تشکیل حزب بوسیله خود امام مصداق داشته باشد چرا که ایشان تشکیل حزب توسط یاران خود را هیچوقت در آن برهه زمانی تایید نکرد ـ که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد ـ ولی با اندکی تدقیق ملاحظه می شود که این موضوع امام فقط در مورد حزبی با محوریت ایشان بوده است و ایشان تشکیل احزابی که تامین کننده منافع ملت و کشور باشد را هیچگاه رد نکرده است و حتی در تندترین حملات خود، احزاب فرمایشی را مورد حمله قرار می دهد که تامین کننده منافع و نظرات بیگانگان بوده اند وگرنه تشکیل احزابی که در جهت نفع عموم مردم ایران و برخاسته از رای و نظر مردم باشد را رد نمی کند. در این رابطه امام می گوید:

«اگر حزب می خواهید درست کنید، خوب، یک حزبی قبل از اینکه دولت شما پیش بیاید، یک حزبی درست کنید؛ و بعد هم حزب در مجلس، به طور [ی] که باید بشود، به طوری که قوانین اساسی و قانون اساسی و سایر قوانین اقتضا می کند، نماینده درست کنند؛ و بعد هم آقای وزیر، نخست وزیر متکی به نمایندگانی که از حزب پیدا شد و از جمعیت و از خواسته مردم و اینها پیدا شد؛ بعد می شود یک دولت متکی به حزب.» (12)

این موضوع یعنی عدم مخالفت مطلق امام با تحزب را در موضع گیری هایی که مقارن انقلاب، ایشان در تبیین اصول نظام جمهوری اسلامی اتخاذ می کرده اند را به وضوح می توان ملاحظه کرد که در ادامه خواهد آمد.

2ـ امام و احزاب در آستانه پیروزی انقلاب

در آستانه پیروزی انقلاب، امام ـ که از موضع رهبری قیام صحبت می کرد ـ در آبان ماه سال 1357، اعلام نمود که در نظام جدید، فعالیت احزاب و گروههای سیاسی آزاد خواهد بود. این موضوع یعنی تایید احزاب تامین کننده منافع مردم توسط امام، تایید ادعای ما مبنی بر این موضوع است که مخالفت امام با حزب و حزب گرایی به واسطه غیرمردمی بودن و فرمایشی بودن آنهاست. عده ای ادعا می کنند که امام بطور کلی با حزب و حزب گرایی مخالف بوده است ولی ملاحظه می کنیم که در آستانه پیروزی انقلاب و در اوج اقتدار مردمی امام، امام فعالیت احزاب را آزاد اعلام می کند. ایشان این آزادی را محدود به گروه و یا حزب خاصی نکرد و حتی این آزادی را برای احزاب سیاسی مخالف شاه که غیراسلامی بودند نیز محترم شمرد منتهی فعالیت احزاب را منوط به مُضر نبودن فعالیت آنها دانست. امام در پاسخ سوال خبرنگاری که پرسیده بود «در نظام آینده ایران نقش احزاب سیاسی مخالف شاه که غیراسلامی هستند چیست» فرمود:

«فعالیتهای احزاب اگر چنانچه مُضر نباشند، آزاد است» (13)

باید توجه داشت که مضر بودن فعالیت احزاب از دیدگاه امام خمینی ناظر به خدمت به بیگانگان و تامین منافع آنان در مقابل منافع ملت، وابستگی به بیگانگان و ایجاد تفرقه و نفاق در جامعه بوده است.

امام که دارای دید بسیار باز و وسیع سیاسی بودند، در آستانه پیروزی انقلاب با فعالیت تمامی احزاب موافقت کردند چرا که وجود تمامی نیروها برای مبارزه با رژیم شاه لازم بود. این موضوع البته از فرصت طلبی سیاسی امام نبود چرا که امام صداقت در گفتار خویش را بعد از پیروزی انقلاب و در مصاحبه های خود هم به اثبات رساندند.

بعد از پیروزی انقلاب و در اوایل سال 1358، امام بار دیگر بر آزادی فعالیت تمامی احزاب تاکید کرد و فرمود:

در چهارچوب جمهوری اسلامی تمامی احزاب می توانند آزادانه اظهارنظر بکنند ولی خرابکاری در امور سیاسی را تحمل نخواهیم کرد. (14)

ملاحظه می شود که حد و حصر امام برای فعالیت احزاب، سه مقوله «مُضر بودن فعالیت احزاب»، «خرابکاری در امور سیاسی توسط احزاب» و «خیانت احزاب به کشور و ملت» است و صرفاً فعالیت احزاب را سه مقوله فوق است که محدود می کند وگرنه در موارد دیگر امام محدودیتی برای فعالیت احزاب قائل نبودند.

اعلام آزادی فعالیت احزاب بوسیله امام نباید این تصور را برای ما ایجاد کند که امام منش و عقیده همه گروههای سیاسی را تایید می کرد و یا حتی قبول داشت. با وجود اعلام آزادی فعالیت احزاب، امام بارها و بارها با صراحت تمام موضع خود را در مورد مارکسیستها و حزب توده اعلام کرد و در این اعلام مواضع با عقیده و مرام آنها بشدت به مخالفت برخاست. اعلام مخالفت امام با مرام مارکسیستی و بالاتر از آن، اعلام انحراف و خیانت آنها به کشور، برای اولین بار در پاسخ نامه گروهی از مردم به صورت گسترده آشکار شد.

امام در پاسخ این نامه فرمودند:

«من صریحاً اعلام می کنم که از این دسته جات خائن، چه کمونیست و چه مارکسیست و چه منحرفین از مذهب تشیع و از مکتب مقدس اهل بیت عصمت ـ علیهم الصلوه والسلام ـ به هر اسمی و رسمی باشد متنفر و بیزارم و آنها را خائن به مملکت و اسلام و مذهب می دانم» (15)

اظهارنظر فوق در مرداد ماه سال 1356 صورت گرفت ولی امام به آن بسنده نکرد و در فرصتهای مختلف به ذکر انحرافات حزب توده و مارکسیستها می پرداخت و از آنها اعلام انزجار می کرد، ولی محکومیت حزب توده و اعلام انحراف آن باعث نشد که امام، فعالیت احزابی از این دست را ممنوع کند و یا برنامه ای برای ممنوعیت فعالیت آنها داشته باشد.

3ـ امام و احزاب در آغاز پیروزی انقلاب

در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی امام که تشتتها و پراکندگی ها را که توسط گروهها و احزاب گوناگون پدید آمده بود می دید، بر بقای انقلاب و استمرار نظام نوپای اسلامی نگران شد، چرا که این پراکندگی ها و اختلافات را عاملی در جهت تضعیف نیروهای انقلاب در برابر حامیان رژیم سلطنتی و ضد انقلابیون می دانست بنابراین در موارد متعدد، گروههای سیاسی و احزاب را به وحدت فرامی خواند که از آن جمله سخنرانی ایشان در دی ماه سال 1357 است که ضمن آن فرمود:

«این اسمها را کنار بگذارید و همه با هم بشوید و یک اسم داشته باشید، و اتفاق کلمه داشته باشید، همان طوری که می بینید ایران متزلزل کرده است این ابرقدرتها را... لکن آنها از شما می خواهند الان استفاده کنند. استفاده از شما این است که شما را به جان هم بیندازند. این کی است؟ جبهه ملی! آن کی است؟ نهضت آزادی... این چه معنا دارد بین یک توده هایی، که اینها با هم در یک مقصد عالی شریکند.» (16)

نگرانی امام از بابت شکستن اتحاد مردم در برابر عمال شاه و مخالفین انقلاب توسط احزاب و گروههای سیاسی تا حدی بود که حتی ایشان در آستانه پیروزی انقلاب پیشنهاد تاسیس حزب از طرف یاران خودش را نیز رد کرد. هاشمی رفسنجانی در این باره می گوید:

«پیش از این... بحث حزب شده بود... اما با مخالفت امام روبرو شده بود. امام از اول نسبت به حزب بدبینی خاصی داشتند و آنرا موجب تفرقه می دانستند. امام که در عراق بودند، آقای طاهری خرم آبادی سفری به آنجا برای نظرخواهی از ایشان داشتند، که پاسخ امام منفی بود». [17]

البته مخالفت امام با تاسیس حزب توسط یاران ایشان فقط در این زمان نبوده است بلکه حتی سالها قبل نیز امام با این امر مخالف بوده اند.

همانطور که ذکر آن رفت، مخالفت امام با حزب گرایی با پیروزی انقلاب و ترس از شکسته شدن اتحاد مردم وارد مرحله جدیدی شد که این امر را می توان در موارد متعدد ملاحظه نمود که از آن جمله است: سخنرانی امام در جمع کارگزاران و کارکنان صنعت نفت در آبان 1358، سخنرانی در جمع انجمن های اسلامی در خرداد 1358، سخنرانی در جمع اعضای سمینار مبلغین اعزامی به روستاها در خرداد 1358، سخنرانی در جمع دانشجویان دماوند در خرداد 1358، سخنرانی در مدرسه فیضیه در خرداد 58 و موارد متعدد دیگر.

با تدقیق در این سخنرانی ها، پی به نگرانیهای امام می بریم. امام که می دید حکومت و نظام هیچ حزب یا سازمان یا بازیگر سیاسی نمی تواند بدون توجه به محیط خود به ایفای نقش بپردازد اولین رقابتهای حزبی در ایران، چندان موفقیت آمیز نبود. دعواهای حزبی غالباً سازنده نبود و احزاب غالباً در پی سرکوب حزب مخالف بودند نوپای اسلامی که با وحدت موجب شکست رژیم سابق شده بود، در آستانه آسیب دیدن از جانب گروهها و احزاب گوناگون است و این امر امام را نگران می کرد. این نگرانی امام را در سخنرانی مورخ 7/4/58 ایشان که در جمع دانشجویان تربیت معلم ایراد شد به وضوح می توان دید:

در روزنامه دیدم تا حالا تقریباً یکصد گروه یا یکصد و پنجاه گروه اظهار وجود کرده اند، یعنی یکصد طایفه مشغول ایجاد اختلاف هستند! نتیجه این خواهد شد که اگر این یکصد طایفه، هر کدام توانستند یک عده زیادی دور خودشان جمع کنند، از آن طرف مرزها و از داخل و خارج بعد از اینکه دیدند این قوا از هم جدا شد، راه خودشان را باز ببینند برای اینکه یک کودتایی بکنند و با یک حمله ای... مملکت را فلج کنند. (18)

تذکرات امام در مورد وحدت و عدم اختلاف بین گروههای سیاسی نتیجه بخش نبود و هر روز گروه و حزب تازه ای سر بر می آورد و با اقدامات خود باعث تفرقه در بین مردم و آشوب در کشور می شد. مراجعه به تاریخ ابتدای انقلاب این امر را بر ما روشنتر خواهد کرد چرا که هر گروه سیاسی فقط راه خودش را راه و طریق درست می دانست و حتی انقلاب را نیز به نفع خود مصادره می کرد و اصولاً بروز انقلاب را در جهت تامین منافع حزب خود می دید. در این میان جو ملتهب اول انقلاب و نبود نظارت کامل بر گروههایی که در سرنگونی رژیم پهلوی نقش داشتند و حتی وجود اسلحه و نیروهای شبه نظامی در بعضی از گروهها به جو ملتهب آن زمان دامن می زد. این اقدامات تا جایی پیش رفت که امام اعلام کرد که اصلاً آزاد گذاشتن احزاب از اول کار اشتباهی بوده است و نباید آنها را از ابتدا آزاد می گذاشتند:

«اشتباهی که ما کردیم این بود که به طور انقلابی عمل نکردیم و مهلت دادیم به این قشرهای فاسد. و دولت انقلابی و ارتش انقلابی و پاسداران انقلابی، هیچ یک از اینها عمل انقلابی نکردند و انقلابی نبودند. اگر ما از اول که رژیم فاسد را شکستیم و این سد بسیار فاسد را خراب کردیم، به طور انقلابی عمل کرده بودیم، قلم تمام مطبوعات را شکسته بودیم... روسای آنها را به محاکمه کشیده بودیم و حزبهای فاسد را ممنوع اعلام کرده بودیم... این زحمتها پیش نمی آمد.» (19)

در همین سخنرانی امام آرزوی قلبی خود مبنی بر تاسیس حزبی جهانی با نام حزب مستضعفین را بیان می کند. امام هیچگاه به مسایل به صورت خُرد و جزئی نگاه نمی کرد و همیشه امید به نجات تمام مستضعفین جهان و مسلمین داشت. در این رابطه باید توجه داشت که این خواسته یعنی تاسیس یک حزب جهانی، با تعاریف کلاسیک از معنای یک حزب تفاوت دارد، چرا که عرصه عمل یک حزب در تعریف کلاسیک آن تاثیرگذاری و سیاست ورزی در عرصه داخلی یک کشور به عنوان هدف اولیه است در صورتی که حزب مستضعفین مورد نظر امام چهار چوبه مرزهای جغرافیایی را در هم می شکند و ملتها را در برمی گیرد. در این رابطه ایشان می فرماید:

«من امیدوارم که یک حزب به اسم «حزب مستضعفین» در تمام دنیا به وجود بیاید، و همه مستضعفین با هم در این حزب شرکت کنند، و مشکلاتی که سر راه مستضعفین است از میان بردارند، و قیام در مقابل مستکبرین و چپاولگران شرق و غرب کنند و دیگر اجازه ندهند که مستکبرین بر مستضعفین عالم ظلم کنند، و ندای اسلام را و وعده اسلام را ـ که حکومت مستضعفین بر مستکبرین است و «وراثت ارض» برای مستضعفین است ـ متحقق کنند. تاکنون مستضعفین متفرق بودند، و با تفرقه، کاری انجام نمی گیرد... ما از جمیع مستضعفین عالم دعوت می کنیم که با هم در «حزب مستضعفین» وارد بشوند... و هر مسئله ای که در هرجا و در هر ملتی پیش می آید به وسیله «حزب مستضعفین» رفع بشود.» (20)

ملاحظه می شود که مراد امام از حزب مستضعفین در اینجا، تشکیل جبهه ای است واحد از امت اسلامی، حزبی که جلوی تفرقه و تشتت را می گیرد و عاملی است در اتحاد امت اسلامی و مراد از امت اسلامی، تمام مسلمانان جهان با هر ملیت و نژادی است.

4ـ امام و احزاب سیاسی از سال 1360 تا 1367

احزاب که با پیروزی انقلاب بصورت قارچ گونه سر برآورده و تکثیر شده بودند، با فعالیتهای خود، فضای ملتهب و متشتتی را در جامعه پدید آوردند و جامعه را دچار اختلاف و چند دستگی کردند. اوج این اختلافات و درگیری ها را در اواخر سال 1359 و اوایل سال 1360 شاهد هستیم که در آن، سازمان مجاهدین خلق (منافقین) با اعلام مخالفت با رژیم جمهوری اسلامی، اقدام به سازماندهی قیام مسلحانه کرد و به دنبال آن، موج ترورها و درگیری های میان این سازمان و انقلابیون بود که آغاز شد. در پی این اقدامات و به دنبال این تحولات بود که فعالیت احزاب در ایران محدود شد ولی این امر باعث نشد که امام بصورت مطلق با فعالیت احزاب مخالفت کند.

با توجه تمام ضربه هایی که از اعمال این احزاب و گروهها بر پیکر انقلاب وارد آمده بود باز هم امام برای فعالیت آنها راه را بازگذاشت.

امام خمینی بارها تاکید کردند که اگر این گروه ها اعلام پشیمانی کنند و از مخالفت دست بردارند بخشیده خواهند شد:

«به تمام گروهها و سازمانها و احزاب و دستجات در سراسر ایران اعلام می شود که اگر سلاح خود را تحویل دهند و اظهار ندامت کنند، به آنان تامین داده می شود و می توانند برادروار در کشورشان زندگی نمایند و آنچه گذشته است، مورد عفو است... شما مخالفان جمهوری اسلامی در این دو سال باید درک کرده باشید که نمی توانید با ملتی که در راه کشور و اسلام از جان گذشته است، مقابله کنید و پس از رنجها و زحمتها و جنایات، ناچار تسلیم خواهید شد. پس بهتر آن است که هرچه زودتر به ملت بپیوندید و از گرایش به شرق و غرب خودداری نمایید و برگشت خود را به آغوش ملت و اسلام اعلام نمایید تا مورد حمایت ملت قرار گیرید.» (21)

در آن برهه زمانی، بنای امام در مورد ممنوع اعلام کردن فعالیت حزب و یا گروهی و مقابله با آن، برخورد مسلحانه آن گروه با نظام نوپای جمهوری اسلامی بوده است و نه عقیده آنان.

امام خمینی هیچ گروه یا حزبی را بواسطه داشتن عقیده یا مرام خاصی، مورد عتاب و مخالفت قرار نداده اند و صرفاً وقتی که فعالیت آنان از حالت اظهار عقیده خارج می شده و دست به اسلحه می برده اند، ممنوع می کرده است. امام در این رابطه و در جمع علما و روحانیون در اردیبهشت سال 1360 فرمودند:

«شما الآن می بینید که بعض احزابی که انحرافی هستند و ما آنها را جزء مسلمین هم حساب نمی کنیم، مع ذلک، چون بنای قیام مسلحانه ندارند و فقط صحبتهای سیاسی دارند، هم آزادند و هم نشریه دارند به طور آزاد... ما البته میل داریم که همه گروهها و همه احزاب به اسلام برگردند و راه مستقیم اسلام را پیش بگیرند و همه مسلم بشوند. بر فرض اینکه نشدند، مادامی که آنها با ما جنگی ندارند... و در مقابل اسلام قیام مسلحانه نکرده اند، به طور آزاد دارند عمل می کنند و به طور آزاد حرفهای خودشان را دارند می زنند.» (22)

و در جای دیگر فرمودند:

«ما به شما بگوییم نه حزب توده را به واسطه حزب توده بودنش و نه بهایی را به واسطه بهایی بودنش این محاکم ما محاکمه کردند و حکم به حبس دادند. اینها مسائل دارند، حزب توده را خودشان آمدند همه حرفهایشان را زدند و سابقه دارند اینها» (23)

در این مقطع زمانی، امام با توجه به بینش مذهبی خود احزاب را به دو دسته تقسیم می کند احزاب الهی و احزاب غیرالهی و برای هر دسته هم آثاری را برمی شمارند. امام تاکید می کند.

«از اول عالم تا حال، دو حزب بوده است: یکی حزب الهی و یکی حزب غیرالهی و شیطانی. و آثار هر یک هم جدا بوده است.» (24)

مشخصه احزاب الهی این است که مقصدش خدا است و به سوی خدا و در راه مستقیم حرکت می کند. این احزاب مردم را به سمت خود دعوت نمی کنند بلکه انسانها را به سمت خداوند فرامی خوانند. مشخصه احزاب غیرالهی و شیطانی هم این است که مردم را دعوت به خود و به طبیعت و نه خدا می کنند. این احزاب از اول تاکنون وجود داشته اند. امام حزب رستاخیز را نمونه ای از یک حزب شیطانی می داند.

امام معتقد است که راه مشخص است و با اندکی دقت می توان این دو حزب را از هم تمیز بعد از پیروزی انقلاب تذکرات امام در مورد وحدت و عدم اختلاف بین گروههای سیاسی نتیجه بخش نبود و هر روز گروه و حزب تازه ای سر بر می آورد و با اقدامات خود باعث تفرقه در بین مردم و آشوب در کشور می شد با وجود تمام ضربه هایی که از اعمال احزاب و گروهها بر پیکر انقلاب وارد آمده بود باز هم امام برای فعالیت آنها راه را بازگذاشت داد، البته گاهی هم حجابها مانع می شود که انسان بتواند درست تشخیص بدهد. ولی انسان می تواند این حجابها را بدرد و از ورای آنها، حزب الهی را انتخاب کند. از دیدگاه امام، حزب الله، در نهایت غالب می شود و حزبهای دیگر بر فرض هم که مدتی دوام بیاورند، از بین خواهند رفت.

در نهایت مجموعه تحولات از سال 1359 به بعد و جنگ و آشوبها و اغتشاشهایی که به وسیله احزاب و گروههای سیاسی گوناگون بروز کرده بود که مهمترین آنها نیز قیام مسلحانه سازمان مجاهدین خلق (منافقین) و قیامهای انحرافی در کردستان و ترکمن صحرا بود، حکومت جمهوری اسلامی را در وضعی قرار داد که بهترین چاره برای جلوگیری از اغتشاشات و ناامنی های بیشتر و علاج ناامنی های موجود را در جلوگیری از فعالیت احزابی چند دانست.

این موضوع ـ یعنی رکود یا توقف فعالیت ـ دامنگیر سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی و حزب جمهوری اسلامی هم شد. حزبی که امام در اوایل تشکیلش در تایید آن گفته بود:

«شما مقایسه بکنید این جمهوری اسلامی را در زمان ما، مقایسه بکنید این سران جمهوری اسلامی در کشور ما و این حزب جمهوری اسلامی در کشور ما [را] مقایسه بکنید با هر کشوری که می خواهید انتخاب کنید... من نمی خواهم بگویم که ما نقیصه نداریم. الی ماشاالله نقیصه داریم والی ماشاالله ما هواهای نفسانی داریم، لکن به مقایسه ما می خواهیم حساب کنیم. نه اینکه صد در صد جمهوری اسلامی الآن آن خطی را که انبیا می خواستند، طی می کند، یا حزب جمهوری اسلامی... لکن مدعی این هستیم که یک نسیم روحانی از جانب خدای تبارک و تعالی به این کشور وزیده است، ... و به واسطه همین نسیم روح بخشی که با عنایت حق تعالی در این کشور وزیده است، این کشور را رو به اسلام و آمال انبیا دارد سوق می دهد.» (25)

لازم به یادآوری است بسیاری از یاران امام از جمله آقایان بهشتی، رفسنجانی، خامنه ای از پایه گذاران این حزب بودند. اما در سال 1366 با موافقت امام خمینی این حزب نیز تعطیل شد و عرصه برای فعالیتهای حزبی محدود شد و فقط تشکلهایی نظیر جامعه روحانیت مبارز امکان فعالیت سیاسی داشتند.

5 ـ امام و احزاب بعد از سال 1367

با تثبیت نظام جمهوری اسلامی ایران و فروپاشی قطعی نظام سابق و اضمحلال طرفداران سلطنت و با تقویت نظام جمهوری اسلامی ایران در برابر ضدانقلابیان و بیگانگان، امام بار دیگر به احزاب روی خوش نشان داد و در حد محدودی فعالیت گروه های مختلف را پذیرفت چرا که دیگر جدا شدن گروهها از یکدیگر، موجودیت نظام را تهدید نمی کرد و از طرفی هم کسانی که در کشور دست به تاسیس حزب می زدند، از موافقان نظام بودند که احتمالاً دیدگاههای متفاوتی با یکدیگر در مسائل جزئی داشته وگرنه کلیت نظام و اصول آن از طرف همه این گروههای سیاسی پذیرفته شده بود. در این رابطه، در سال 67، پیشنهاد انشعاب در بزرگترین تشکل سیاسی روحانی کشور ـ جامعه روحانیت مبارز ـ به امام داده شده که امام با این پیشنهاد موافقت کرد و فرمود:

«البته دو تفکر هست، باید هم باشد. دو رای هست، باید هم باشد. سلیقه های مختلف باید باشد، لکن سلیقه های مختلف اسباب این نمی شود که انسان با هم خوب نباشد. من عرض کردم مثل طلبه ها که با هم مباحثه می کنند. آن وقتی که مباحثه می کردند جاروجنجال جوری بود که انسان خیال می کرد دشمن هم هستند، وقتی مباحثه تمام می شد می نشستند به دوستی کردن و انس» (26)

در ادامه امام می گوید که اصولاً اگر در ملتی اختلاف سلیقه وجود نداشته باشد، نقص و کمبودی وجود دارد چرا که وجود اختلاف دیدگاه و سلیقه در جامعه، امری طبیعی است منتهی این اختلاف رای باید دوستانه باشد و به دشمنی نکشد:

«اگر در یک ملتی اختلاف سلیقه نباشد، این ناقص است. اگر در یک مجلسی اختلاف نباشد، این مجلس ناقصی است. اختلاف باید باشد، اختلاف سلیقه، اختلاف رای، مباحثه، جار و جنجال اینها باید باشد، لکن نتیجه این نباشد که ما دو دسته، بشویم دشمن هم. باید دو دسته باشیم در عین حالی که اختلاف داریم، دوست هم باشیم.» (27)

البته این موضع آنی امام نبود. پیشتر هم دیده بودیم که امام در مخالفت با احزاب و گروهها عقیده آنها را ملاک قرار داده بود. حتی در اوج مخالفت امام با حزب گرایی یعنی در سال 1361 هم امام بر این موضع خود پای می فشردند. امام در دی ماه 1361 فرمودند:

«این طور نیست که حزب بد باشد یا هر حزبی خوب باشد، میزان ایده حزب است» (28)

پس امام در رد یا تایید حزب بر ایده آن حزب تاکید داشته و از آن طریق نسبت به احزاب اظهارنظر می کرده است.

با انشعاب در جامعه روحانیت مبارز و ایجاد مجمع روحانیون مبارز که با تایید امام و به دنبال ثبات در کشور و نظام صورت گرفت، فضای سیاسی کشور نیز بازتر شد و دیدگاههای متفاوت مجال بروز در عرصه سیاسی کشور را یافتند.

نتیجه گیری

همانطور که بررسی تحولات اجتماعی و سیاسی را باید با توجه به ظرف زمانی و مکانی و بروز آن رخداد بررسی کرد و بررسی آن رخداد بصورت تجریدی و مجزای از بستری که آن تحول در آن رخ داده است، صحیح نیست؛ رویکرد امام خمینی نیز به پدیده های اجتماعی ـ سیاسی ـ مشابه پدیده تحزب ـ را نیز باید در چارچوب زمانی و مکانی خودش مورد بررسی قرار داد.

شاید در نگاه اول و بدون توجه به موقعیت زمانی و مکانی رخدادها، اینطور به نظر برسد که امام هیچگاه تشکیل احزابی را که در جهت نفع عموم مردم و برخاسته از رای و نظر مردم باشد رد نکرده اند

در مقطع زمانی پیش از انقلاب، امام به طور مطلق با تشکیل حزب و کلاً پدیده تحزب مخالف بوده است ولی با اندکی تدقیق ملاحظه می شود که این رویکرد منفی، در مورد احزاب فرمایشی و احزابی بوده است که تامین کننده منافع بیگانگان بوده اند و ایشان هیچگاه تشکیل احزابی که در جهت نفع عموم مردم و برخاسته از رای و نظر مردم باشد را رد نکرده اند. تایید احزاب تامین کننده منافع مردم توسط امام در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی و در اوج اقتدار و مقبولیت مردمی ایشان، موید نظر ماست چرا که در آستانه پیروزی انقلاب، امام در پاسخ پرسشهای خبرنگاران، بارها بر آزادی فعالیت احزاب تاکید داشتند که البته سه مورد را مستثنی کردند: 1ـ مضر بودن فعالیت احزاب 2ـ خرابکاری در امور سیاسی توسط احزاب 3ـ خیانت احزاب به کشور و ملت.

عدم مخالفت مطلق با فعالیت احزاب در دیدگاه امام خمینی را، نگاه به سومین قسمت این پژوهش بیشتر آشکار می کند. چرا که با وجود فعالیت صدها گروه و حزب در این دوره، امام هیچگاه دستور به تحدید این گروهها و احزاب ندادند و صرفاً به دعوت آنان به اتحاد و وحدت اکتفا کردند.

توجه به موقعیت زمانی در مقطع چهارم بررسی شده در این پژوهش ـ یعنی سالهای 1360 تا 1367 ـ و توجه به روند تحولات آن برهه زمانی، جهت درک موضع امام در مورد تحدید فعالیت احزاب، راهگشاست؛ چرا که فعالیت گروههای بیشماری که در آن سالهای پرتنش، به صورت قارچ گونه سر بر می آورند اصل نظام را مورد تهدید قرار داده بود و حتی تمامیت ارضی کشور را تهدید می کرد و همانطور که در قسمت پنجم این پژوهش آمده است، با برطرف شدن این مولفه ها ـ یعنی شرایطی که اصل نظام را به چالش کشیده بود ـ دوباره شاهد اقبال امام خمینی به تشکیل گروههای سیاسی هستیم که شاید اگر عمر امام، بیشتر می پایید، شاهد اقبال بیشتر ایشان به تشکیل احزاب و گروههای سیاسی بودیم؛ چرا که دیگر نظام به ثبات رسیده بود و تهدید بزرگی هم که کشور و تمامیت ارضی کشور را مورد حمله قرار داده بود ـ جنگ ـ نیز پایان یافته بود.