نتایج و پیامدهای بحث خداشناسی قائلان مکتب تفکیک را می توان اینگونه بیان کرد:
1ـ مبادی معرفت شناختی دیدگاه فوق برای شناخت خداوند نیز مطرح است از جمله رای به خدامحوری محض که بر اساس آن تنها طریق ممکن برای شناخت خداوند، معرفی او به وسیله خود اوست.
2ـ تفسیری که برای خود تعریفی خداوند ارائه شده، همان تفسیر عرفانی برای تجلّی خداوند و استناد به انگاره قرب نوافل است که خداوند سمع و بصر عبد می شود. ابراز و گرایش به چنین مطلبی قبل از هر چیز به معنای نفی تمام مطالبی است که درباره فلسفه و عرفان هزینه شده است. علاوه بر این که تمام مطلب تفسیری برای شناخت خداوند است، عدم وصول عموم مردم به چنین معرفتی، ورود به جرگه کفر و شرک را به ارمغان می آورد یا اینکه معرفت های بدوی نیز باید با همین مشخصّه از اعتبار بسیار بالا و والا برخوردار باشد، به عبارت دیگر اعضای معرفت خداوند در این نوع معرفت و قائل به درجات نبودن در ساحت معرفت، سبب وقوع در تنگناهای مشهود شده است.
تعبیرات نامانوس و تفسیر غیرمعروف برای عالم ذر و تاکید بیش از حدّ روی دیدن زوایای مجهولات این عوالم، گوشه ای دیگر از چاره جویی های بی حاصل حجّت حکیم مبانی و مبادی نظریه معرفت فطری است؛ این سخن که انسانها با داشتن معرفت فطری ذرّی عارف کامل آفریده می شوند نیز از همین قبیل است.
3ـ رای به تعطیل عقل برای معرفت الهی به بهانه مفتوح بودن معرفت خداوند به وسیله خود او نیز گوشه ای دیگر از ناکامی در نظریه پردازی است که با حذف وسائل ثمربخش برای معرفت به این نقطه شده است.
4ـ ناسازگاری با روش های فلسفی و عرفانی چنان اوج می گیرد که برای آرای فلسفی و عرفانی، تالی فاسدهای بی شماری ردیف می شود و...
5ـ در توحید صفاتی نظریاتی ارائه می شود که صرفاً برای نفی نظریات فلسفی و عرفانی التقاط شده است.
6ـ به نظر این دیدگاه ذهنی با بساطت محض فقط اهلیت استفاده از نظریات شریعت را دارد، و با همین رویکرد رای به وحدت وجود مناقص با توحید مطلوب وحی دانسته شده.
مباحث مربوط به خداشناسی این نحله بیشتر در این کتابها آمده است: 1ـ معارف القرآن اصفهانی 2ـ ابواب الهدایه 3ـ تقریرات 4ـ تنبیهات حول المبداء و المعاد صفحات 105، 40، 96، 97، 100، 164 و...
اما عالم ربّانی حضرت امام خمینی (رضوان الله تعالی علیه) بزرگ مردی که فقاهت را توام با بردباری و سعه صدر، مدیریّت را همراه با تعبّد و پایبندی به اصول و مبانی اسلامی، فکر ثابت و دُرنشان را با دوراندیشی و تشخیص مصالح دراز مدّت امّت اسلامی، حزم و احتیاط را توام با شجاعت و شهامت، بهره مندی از علوم مختلف اسلامی را همراه با ذوق و گرایش های هنری اصیل، اعتماد به نفس را همراه با توکّل به خداوند متعال، تلاش و جدّیت و نظم و برنامه ریزی را توام با توسّل به حضرات ائمه اطهار (علیه السلام) به خصوص حضرت ولی عصر(عج) دارا بود، درباره خداشناسی مطالبی عالی دارند که به مواردی از آنها اشاره می شود:
— بدان که یکی از اصول معارف که مقامات سالکین بدون آن حاصل نشود علم به ربوبیّت و مالکیّت حق است و کیفیّت تصرّف ذات مقدّس است در امور... اگر اسباب ظاهره را موافق ببینند، بکلّی از حق تعالی و تصرّف او غافل شوند، و اینکه گویند توکّل منافات ندارد با کسب و عمل، مطلب صحیحی است، بلکه مطابق برهان و نقل است، ولی احتجاب از ربوبیّت و تصرّف [او] و مستقل شمردن اسباب منافی توکّل است.
چون دل آدمی بسان دریایی است که ذکر در آن تاثیر می گذارد. گاهی ذکر همچون سنگریزه ای است که با افتادن در دریا موجی سطحی و گذرا ایجاد می کند و به زودی محو می شود، مانند بسیاری از اذکار و عبادتی که ما انجام می دهیم، و موجی سطحی است و عمق دلمان در جای دیگری است، الفاظ بر زبانمان جاری است ولی هزاران جای دیگر فکر می کنیم و وقتی به خود می آییم که عبادتمان به پایان رسیده است ولی گاهی ذکر و توجّه به خدا چون طوفانی سهمگین عمق دل را زیر و رو می کند و اثری پایدار می گذارد.
توکّل واگذار نمودن تمام امور است به صاحب آن و اعتماد نمودن است بر وکالت او، و برخی عرفا فرموده اند: توکّل، انداختن بدن است در بندگی و تعلّق قلب است به پرورندگی. یعنی صرف قوای بدن را در راه اطاعت حقّ و تصرّف ننمودن در امور واگذار نمودن آنها را به پروردگار. و بعضی گفته اند: توکّل بر خدا بریدن بنده است تمام آرزوهای خود را از مخلوق و پیوستن به حقّ است از آنها. (1)
— بدان که حکمای الهی صفات حق تعالی را بر سه گونه تقسیم نموده اند... . (2) بیان مطلب اینست که در تقسیم دیگری می توان اسماء را تحت چهار اسم درآورد و بنابراین ائمه ی اسماء چهارتاست که آنها عبارتند از: اول، آخر، ظاهر، باطن. عرفا معتقدند تمام اسماء یا اولند و یا آخر، یا ظاهرند و یا باطن. اسمائی که جهت ایجادی دارند مانند: مبدیء، موجد، مرید، فاطر و... و ابتدا قرار می گیرند و اسم «اول» بر آنها حاکم می باشد. اسمائی چون معید، قابض، باسط و ... نیز محکوم اسم «آخر» می باشند. از جهت دیگر، تمامی اسماء یا جهت بطونی دارد و یا جهت ظهوری و تحت اسم «ظاهر» و یا «باطن» قرار می گیرند. به عنوان مثال سبوح و قدوس، اسماء بطونی و اسماء تشبیهی چون علم و قدرت، اسماء ظهوری می باشند. این چهار اسم تحت اسم جامع «الله» قرار می گیرند. چون اولین و کلی ترین اسمی که در تعین ثانی قرار می گیرد و همه ی اسماء ـ حتّی اسماء هفت گانه و چهارگانه ـ جلوه ی اویند و از او منتشی می شوند، اسم جامع «الله» می باشند. الوهیت الله، تنها در صورتی پیدا می شود که مستجمع جمیع صفات و از جمله اسم حیات، قدرت، علم و اراده باشد. به تعبیری در دل الوهیت همه ی اسماء به صورت مندمج موجود است که ابتدا آن چهار اسم و سپس دیگر اسماء و اشیاء از آن منتشی می شوند. پس سرسلسله اسماء در تعین ثانی و کلی ترین اسم به معنای حقیقی آن که بالاتر از آن اسمی وجود ندارد و به تعبیری اسم اعظم حقیقی، اسم الله می باشد.
— بعضی از اهل سلوک مدّعی تذّکر عالم ذر هستند و گویند: اگر حجاب طبیعت که موجب این غفلت و نسیان است از پیش چشم سالک برداشته شد متذکّر عوالم سابقه می شود. (3)
بیان مطلب اینست که گروهی از آیات قرآن کریم دلالت بر عهد و میثاق تکوینی می کند که خداوند سبحان از بشر پیمان گرفته و بشر به خدا میثاق سپرده تا موحّد بوده و مطیع خدا باشد و غیر خدا را پرستش نکرده و شیطان را عبادت نکند. این میثاق و عهدگیری چون از تمام انسان هاست، پس همه انسان ها سابقه گرایشی به حق در نهان آنها وجود دارد وگرنه اخذ تعهّد تکوینی و بستن پیمان روا نبود، مرحوم محقق داماد در شرح اصول کافی از بعضی از اهل تفسیر نقل کرده که گویا آیه میثاق را بر تمثیل حمل کرده. (4)
و مرحوم سید شرف الدین جبل عاملی (قدس سره شریف) در رساله «فلسفه المیثاق والولایه» که در شرح آیه میثاق نوشته شده، می نویسد: «هم توحید و هم ولایت اهل بیت (علیهم السلام) در موطن تعهد به عنوان میثاق مطرح شده است و ظاهر آیه را بر تمثیل و تصویر حمل کرده اند.» (5)
— از غرایب امور آنست که بعضی در مقام طعن و اشکال گویند که: ائمه هدی ـ علیهم السلام ـ فرمایشاتی را که می فرمایند برای ارشاد مردم، باید مطابق با فهم عرفی باشد و غیر از آن از معانی دقیقه فلسفیّه یا عرفانیّه از آنها صادر نباید شود و این افترائی است بس فجیع و تهمتی است بسیار فظیع که از قلّت تدّبر در اخبار اهل بیت(ع) و عدم فحص در آن با ضمیمه بعض امور دیگر ناشی شده است فوا عجبا! اگر دقایق توحید و معارف را انبیا و اولیا «علیهم السلام» تعلیم مردم نکنند پس کی تعلیم آنها کند؟ آیا توحید و دیگر معارف، دقایقی ندارد و همه مردم در معارف یکسان هستند؟... . (6)
بیان مطلب اینست که اگر فلسفه عهده دار اثبات حقیقتهای عینی است و مهم ترین مسئله آن اثبات واجب الوجود است یا به تعبیر مناسب اثبات واجب الواقعیه است چون زیربنای همه شئون جامعه انسانی، اعتقاد اوست و پایه تمام اعتقادهای الهی عقیده به وجود خداوند می باشد و قصور یا تقصیر در ادراک بعضی از مبادی تصوری یا تصدیقی براهینی اثبات واجب، مایه نقد یا سبب شک و تردید نسبت به اعتقاد الهی می شود.
بیانات مختلف اهل بیت «علیهم السلام» درباره توحید نسبت به ظرفیت افراد و توصیف خداوند متعال توسط امام صادق(ع) برای هشام بن سالم و روایت مفصّل امام کاظم(ع) به هشام بن حکم از این قبیل است.
مرحوم صدوق که در صفحه 270 کتاب توحید نقل می کند مردی از امام(ع) درباره توحید استعلام می نماید، حضرت به او می فرماید: توحید همان است که شما بر آنید و دیگری از امام هشتم(ع) می پرسد: من می گویم آفریدگار جهان دو نفراند؛ پس دلیل بر آنکه یکتاست چیست؟ حضرت(ع) فرمودند: اینکه می گویی دوتاست، دلیل بر توحید است، زیرا ادعای مبدا دوم بعد از اقرار به مبدا واحد است پس مبدا واحد، مورد اتفاق است و زائد بر او مایه اختلاف. و روایت دیگری را مرحوم صدوق در صفحه 146 در حدیث 14 نقل می کند در ذیل روایت هشام گوید: از حضور امام(ع) بیرون آمدم در حالی که در خداشناسی و اعتقاد به یکتایی او از همه مردم دانشمندترم: «فخرجتُ من عِندِه و انا اعلم النّاس بالتوحید» و مرحوم کلینی در اصول کافی کتاب عقل و جهل روایت 12 را اختصاص به روایت مهمّی از حضرت ابوالحسن موسی بن جعفر «علیهماالسلام» می دهد که به جناب هشام بن حکم تعلیم فرمودند که به تعبیر برخی اساتید بخاطر دارا بودن حکمت های زیاد در این روایت نورانی باید نام او را «فروغ حکمت از مشکاه امامت» نامید.
پس همان طوری که آیات قرآن کریم در سطح های مختلف با اوج و حضیض اعجازآمیز بیان شده ائمه اطهار(ع) که عدل قرآن مجید هستند، بیانات گوناگون در این گونه از امور دارند.
— انسان کامل که آدم ابوالبشر یکی از مصادیق آن است بزرگترین آیات و مظاهر اسماء و صفات حق و مَثَل و آیت حق تعالی است و خدای تبارک و تعالی از مِثل یعنی شبیه، منزّه و مبرّاست....(7)
بیان مطلب اینست که حقیقت انسان یا به تعبیری حقیقت محمّدیه (صلی الله علیه و آله و سلم) یا مقام انسان مقام خاصــی است که مختص انسان است و سایر موجودات نمــی توانند به آن دست
یابند و آن مقام مظهریت اسم جامع الله در تعین ثانی می باشد. چون در صقع ربوبی در تعیّن ثانی، مخلوقات، مظاهر اسماء جزئی الله هستند و هر مخلوقی، مظهر اسم خاصی می باشد. مثلاً اسم مضل، شعبه ای از اسم جامع الله است در این بین تنها انسان است که مظهر اسم جامع و کلّی الله است و هیچ مخلوقی دیگر مظهر آن اسم جامعه نمی باشد. وقتی انسان اسم جامع الله را که سرسلسله اسماء در تعین ثانی است در خود پیاده کند، در واقع همه اسماء را در خود پیاده کرده است و به حقیقت جمعی خود، واجد تمامی اسماء اندماجی و تفصیلی خواهد شد، و به تعبیری خود اسم جامع الله در او پیاده می شود به قول مولوی:
گــر تــو آدم زاده ای چــون او نشـین جمـلــه ذرات را در خـــود ببیــن
چیست انـدر خـم که انـدر نهر نیست چیست انـدر خانه کـان در شهر نیست
این جهان خم است و دل چون جوی آب این جهان خانه است و دل شهـر عجـاب
شناخت انسان کامل که مظهر جمیع اسماء و صفات الهیّه است کار انسان کامل است والاّ غیر کامل از عهده وصف و تعریف و شرح انسان کامل برنمی آید.
انسانِ کامل امامِ قافله نوع انسانی و غایت مسیر تکاملی آن و صراط مستقیم و صراط الی الله بلکه صراط الله است که دیگر افراد باید راه تقرّب به او را سیر نمایند تا به کمال انسانی خود نائل شوند.
قرآن و عرفان و برهان با هم جدائی ندارند و هر سه را اگر جمع کنیم مساوی است با انسان کامل. اگر انسان کامل مظهر اسم الله است، الله مستجمع جمیع صفات کمالی است، الله کعبه همه اسماء است قبله همه اسماء است، اسماء همه در حول او طائف اند. و آنکه مظهر اسم الله است او هم کعبه و قبله همه است مظهر الله هم باید اتم مظاهر باشد و آن انسان کامل است. انسان کامل جامع ترین کتاب الهی است و مبیّن حقایق اسماء خواهد بود اوست که مشرق حقایق الهی و واسطه فیض و مظهر اتم اسم شریف الفتاح و ثمره شجره معرفت و یقینی و قلب عالم امکان، مظهرِ ذات اقدس الله و مرآت جهان نمای حق و نقطه جامعه بین احکام وجوب و امکان و عصاره حقایق بی کران جهان هستی، عرش الله الاعظم، و اسم اعظم الهی بلکه مظهر اتم اسماء مستاثر حق تعالی است.
بالاخره حافظ و خزانه دار اسرار الهیّه و وسایل معرفت حق تعالی و وسایط ظهور و صفات او و ارباب انواع مخلوقات او و مجمع نجدین غیب و شهود و شهادت و جمال و جلال و منزل سِراح مطلق در عوالم ملک و ملکوت و... جز انسان کامل کسی نخواهد بود و مظهر «لیس کمثله شیء»(8)است.
نتایج بررسی معرفت نفس و هویّت روح مکتب تفکیک عبارتند از:
1ـ نقطه عزیمت تبیین در این باره تبیین معاد است که بین معرفت النفس دینی و فلسفی تمایز و تباین تام تصویر شده است. به اعتقاد این دیدگاه نفس انسان در نظر شریعت ماده محض است و تجرّد فلسفی اصلاً قابل مخلّ نیست. همه کوشش این دیدگاه بر این استوار است که تجرّد را از نفس بزداید چه تجرّد تام و چه ناقص، چه در حدث و چه در بقاء، هیچ گاه تجرّد برای نفس قابل پذیرش نیست.
این دیدگاه به عقیده خود نکته خُبرا فلاسفه را در همین نکته یافته است که فلاسفه قائل به تجرّد نفس هستند، وانگهی این عقیده سبب رای به اتّحاد کمالات ثانوی (علم) با نفس شده و در نهایت، سیر نفس آن را مجرد محض داشته اند. همه این نظریات این دیدگاه بر مادیّت صرف نفوس انسانی حتّی نفوس کمّل و انبیاء استوار است. این مطلب تفریع بر نظریه جهان شناختی این دیدگاه است که کل ماسوا را ماده می داند و انسان هم یکی از موجودات ماسوا است که از ضمیمه شدن دو ماده جسمانی تشکیل شده است.
2ـ نتیجه مهمّی که در بررسی نظر این دیدگاه حاصل می شود، بعد از نظریه «مادّی بودن ماسوی الله» است. تلاش این دیدگاه برای فرق نهادن بین نظریه خود و ماتریالیست های الحادی درباره نفس انسانی چندان موثر نیفتاده گرچه در این فاصله گرفتن به ثنویت غیرقابل رفع بین روح و بدن نیز معتقد شده اند.
نکته: مباحث مربوطه بیشتر در این کتابها مطرح شده است: 1ـ تنبیهات حول المبداء و المعاد صفحات 217، 251، 242، ... . 2ـ معارف القرآن صفحات 520، 521. 3ـ ابواب الهدی صفحات 7، 9. 4ـ تقریرات صفحات 214، 153، 214. 5ـ بیان الفرقان جلد 3 صفحه 34، جلد اول صفحه 60، جلد 3 صفحه 40، جلد 1 ص 521، 57. 6ـ عارف و صوفی چه می گویند صفحه 268.
7ـ میزان المطالب صفحات 251، 252 و 258 آمده است.
اما عارف کامل، مهاجر، مجاهد فی سبیل الله، محیی اسلام ناب محمدی(ص) حضرت امام خمینی در مواردی زیاد به مساله مهمّ «معرفت نفس» پرداخته که به نکاتی از آنها اشاره می شود:
— از امور مهمّه ای که تنبّه به آن لازم است و اخوان مومنین خصوصاً اهل علم کثرالله امثالهم باید در نظر داشته باشند، آن است که اگر کلامی از بعض علماء نفس و اهل معرفت دیدند یا شنیدند به مجرّد آنکه به گوش آنها آشنا نیست یا مبنی بر اصطلاحی است که آنها را از آن حظّی نیست، بدون حجّت شرعیه رمی به فساد و بطلان نکنند و از اهل آن توهین و تحقیر ننمایند، و گمان نکنند هر کس اسم از مراتب نفس و مقامات اولیا و عرفا و تجلیّات حق و عشق و محبت و امثال اینها که در اصطلاحات اهل معرفت رایج است برد، صوفی است یا مروّج دعاوی صوفیّه است یا بافنده از پیش خود است و بر طبق آن برهانی عقلی یا حجّتی شرعی ندارد، به جان دوست قسم که کلمات نوع آنها شرح بیانات قرآن و حدیث است.(9)
بیان مطلب اینست که اوّلاً درباره ادله اثبات نفس بزرگانی چون ابوعلی سینا در کتابهای شفا و الاشارات و التنبیهات و غیر ایشان مثل ابن رشد و خواجه نصیر و رازی و نیشابوری و ابن حزم و صدرالمتالهین و حکیم سبزواری و علامه طباطبائی و شاگردان ایشان مخصوصاً حضرت آیت الله حسن زاده آملی بحث های مفصلّی را در کتب خویش مطرح کرده اند. و ثانیاً درباره اهمیّت معرفت نفسی روایات متعددّی از ائمه اطهار رسیده است چون سرمایه همه سعادتها و اهم واجبات معرفت نفس است یعنی خودشناسی که هیچ معرفتی چون معرفت نفس بکار انسان نمی آید و انسان کاری مهم تر از خودسازی ندارد و آن مبتنی بر خودشناسی است و سقراط خودشناسی و اخلاق را از همه مهمتر می شمرده، گویند وقتی از کنار معبد دلف، عبور می کرد دید بالای آن نوشته است: «خود را بشناس» همین کلام را اساس فلسفه خود قرار داد. سقراط در مقابل دانشمندان طبیعی گفت: «بیهوده در شناختن موجودات خشک و بی روح رنج مبر بلکه خود را بشناس که شناختن نفس انسان بالاتر از شناختن اسرار طبیعت است. چون گفتار او شبیه به گفتار انبیاء بود بزرگ شد و آوازه اش جهان را بگرفت چه قیمت انسان را بالا برده بود. اما آن دانشمندان گمنام شدند. پیامبر اعظم (ص) طبق نقل علم الهدی در غرر و درر (ص 329، ج 2) فرمودند: «اعلمکم بنفسه اعلمکم بربّه» چون معرفت نفس مقدمه معرفت ربّ است.
— یکی از حالات نفس، حال تجرّد آن است که حکماء شامخین، کمتر مساله ای از مسائل حکمیه را به مثابه آن اهمیّت داده و مبرهن و واضح نموده اند.(10)
بیان مطلب اینست که قلب جمیع معارف ذوقیه و قطب قاطبه مسائل حکمیه و محور استوار کلّ مطالب علوم عقلیه و نقلیه، و اساس پایدار همه خیرات و سعادات است و معرفت آن اشرف معارف است و پس از معرفت حق سبحانه هیچ موضوعی در حکمت متعالیه به پایه اهمیّت آن نمی رسد و کلام متقن و متین صدرالمتالهین در کتاب نفس اسفار این است که فرمودند: کلید قیامت شناسی، معرفت نفس است. کلید علوم و آگاهی به یوم القیامه و بحث معاد، معرفت نفس و معرفت به مراتب نفس است.
ابوعلی سینا با تدوین ده ها کتاب و رساله پیرامون معرفت نفس بیش از همه سعی و تلاش کرده است. و «طهاره الاعراق» و «الفوز الاصغر» دو آثار مهم جناب ابن مسکویه در معرفت نفس است.
از همه مهمتر آثار صدرای شیرازی صدرالمتالهین قدس الله نفسه الزکیه است به ویژه کتاب کبیر اسفار به خصوص سفر نفس جامع ترین کتاب معرفت نفس است. و کلام نورانی امام سجاد(ع) در دعای مکارم اخلاق در مبحث معرفت نفسی یک تابلو و سرمشق است که از خداوند می خواهد که فرصتی به او بدهد که در کنار سفره خود بنشیند چون معرفت نفسی نافع تر از معرفت آفاق است و ریشه فضیلت هاست و اساس دینداری و رستگاری انسان معرفت نفس است.
بررسی و نتایج بحث معاد و جهاد آخرت از دیدگاه مکتب تفکیک از قرار ذیل است:
ذهنیّت مادّه انگارانه در علم النفس، در این بحث نیز جاری است. مبادی انسان شناسی (معرفه النفس) و مبادی جهان شناسی، با تاثّر عمیق از ماده گرایی و جسمانیّت پذیری در تصویر نظریه معاد در این دیدگاه ثمربخشی بوده است. اینها برای معارضه با اصول فلسفی به نظریه متکلّمان گرایشی پیدا کرده اند و معاد را قائم بر جمع آوری همان اجزای متفرّق دانسته و به معاد جسمانی به صورت افراطی نایل شده اند و حتّی معاد روحانی نیز در سایه رای به جسمانیّت تفسیر و توجیه شده پس در منظر آنها معاد روحانی، معاد جسمانی و آن به معاد بدنی تفسیر شده است.
رهیافت نهایی نظریه معاد در این دیدگاه، معاد عنصری و جسمانی محض است، همان نظریه ای که متکلّمان در تفسیر معاد منظور صاحب شریعت ابراز داشته اند.
نکته: مطالب مذکور را می توان در کتابهای زیر جستجو کرد: 1ـ تقریرات صفحات 101، 160 و... 2ـ بیان الفرقان جلد 3، صفحات 2، 65 و... 3ـ میزان المطالب صفحات 240 و 352 و... 4ـ تنبیهات حول المبداء و المعاد صفحات 207 و... .
اما مطالعه ژرف و عمیق در آثار عالم ربّانی مسندنشینی اریکه افتاء، یکّه تاز عرصه فقاهت، محقق قوانین شرعی و موسس مبانی اصولی، ابرمرد میدان معرفت و سلوک، قهرمان مسائل غیب و ملکوت وارسته از ماده و کثرات و طائری بلندپرواز در فضای قدس وحدت، حضرت امام خمینی ما را به فضای دیگری هدایت می کند که نمونه ای از آن ذکر می شود:
«معاد امری نیست که در همین نشئه طبیعت واقع شود، این انکار معاد و رجوع الی الله و تثبت عالم طبیعت و تحلیه آن است. امر معاد مثل فساد و خاک شدن شجره و دوباره به صورت شجره درآمدن همان اجزاء به مرور زمان با تحوّلات و انقلابات طبیعت نیست. زیرا تغییر شجر به منزله برگشتن به نشئه دیگر نمی باشد در صورتی که ضرورت تمام شرایع این است که معاد، اثبات نشئه دیگر و اثبات عالم فوق الطبیعه است و لفظ معاد هم به معنی «عود الی الله» است، عود الی الله دانستن معاد، به سبب قربی است که آن نشئه به عالم الوهیّت دارد...»(11)
بیان مطلب این است که اهمیت معاد سبب شده است خداوند سبحان از هر راه و شیوه درستی اندیشه های بشر را متوّجه آن کند، گاهی با برهان عقلی و زمانی با دلیل نقلی و احیاناً از راه جدال احسن و گاهی با سوگند. آیات قرآن که امکان معاد را مطرح کرده چند طائفه است:
اول: آیاتی که دلالت دارد آفرینش آغازین بشر به فرمان خدا صورت گرفته و انسان قبل از خلقت هیچ یا آبی گندیده، یا خاک، لجن و مانند آن بوده است پس معاد و برگشت آنان مشکل تر از آفرینش نخستین آنها نیست مانند آیات 79 یونس، 27 روم، 15 ق، 19 عنکبوت و 29 اعراف،
دوّم: آیاتی است که خداوند در آنها جریان آفرینشی با عظمت جهان هستی به ویژه آسمانها را برای فرهیختگان، خردورزان و سایر مردم ترسیم و قدرت خود را بازگو فرموده نظیر آیات 99/ اسراء. 57/ مومن و...
سوم: آیاتی که درباره زنده شدن زمین است که خود می تواند نمونه ای حسّی و بارز بر امکان زنده شدن مردگان باشد نظیر آیات 50/ روم، 19/ روم.
چهارم: آیاتی است که آغاز آفرینش انسان، مراحل اوّلیه شکل گیری و سپس تحولات و تطورات شگفت آور و سرانجام تکامل جنینی به صورت انسان کامل را نمونه ای روشن بر امکان معاد می داند نظیر آیات 59/ آل عمران، 50/ حج و ... .
پنجم: آیاتی است که سرگذشت هایی از نمونه های عینی زنده شدن مردگان را در برابر چشمان انسان به تصویر می کشد و به چشم سر می نماید این دسته آیات برای انسان های دیر باور می تواند سودمند باشد و کارگر افتد. نظیر آیات 55 ـ56/ بقره، 3 ـ 72/ بقره و... .
اصحاب کلام در تصحیح معاد یکی از دو امر را از حقیقت مرتکب شده اند دو امری که هم با عقل و هم با نقل سازگار نیست: 1) اعاده معدوم ممتنع است حتی برخی از آنان از قبیل فخر رازی بر امتناع آن ادعای ضرورت کرده است. 2) با از میان رفتن هیکل انسان باز انسان باقی است و آیات قرآن را برای سخن خود حمل کرده اند. لکن باید گفته شود که انسان عین مزاج و امتزاج و هیکل و پیکر نیست بلکه همه اینها ابزار و ادوات نفس به شمار می روند و حقیقت انسان از بین رفتن نیست.
در برابر قول اول (منکران معاد) و دوم (متوفّقان) نظر محققان فلاسفه و صاحبان دین بر اثبات معاد است. به نظر آنان معاد، حق و ثابت است ولی در میان آنان این اختلاف هست آیا این معاد جسمانی است فقط یا روحانی یا روحانی و جسمانی؟
گروهی از مسلمانان و عامه فقیهان و بسیاری از اصحاب حدیث و توده مردم معتقدند معاد تنها جسمانی است، زیرا اینان روح را از ریح گرفته اند و ریح مانند گلاب در گل سازی است و آنگونه که آتشی در زغال در بوته و درخت گل و روغن زیتون در بوته زیتون سازی و نافذ و جاری است و بدیهی است که همه اینها اموری جسمانی بلکه مادی هستند.
قول دیگر، معاد روحانی، بسیاری از فلاسفه قبل از اسلام و پیروان مکتب مشاء قبل از اسلام معتقدند معاد تنها روحانی است یعنی عقلی، اما در میان حکمای اسلام هیچ معاد را منحصر به روحانی ندانسته اند.
مرحوم آقا علی حکیم(ره) در کتاب سبیل الرشاد علم المعاد گفته است در میان حکمای اسلامی هیچ کس معتقد به معاد روحانی تنها نیست.
کثیری از بزرگان حکماء و مشایخ عارفان و گروهی از متکلمان اهل سنت و بسیاری از اصحاب امامیه قائل به معاد جسمانی و روحانی هستند. لکن تنها اختلاف فرعی اینست که آیا آن بدنی که در آخرت روح به آن تعلّق می گیرد همین بدن دنیوی است یا بدنی است مثل این بدن؟ اما اینکه هیچ کدام از اعضاء، اشکال و خطوط بدن اخروی مثلی یا عینی بدن دنیوی باشد را هیچ کس نگفته است بلکه نظر بسیاری از اسلامیان بازگشت به این است که بدنی که برمی گردد غیر از بدن دنیوی است بحسب خلقت و شکل، یعنی صورت این بدن مناسب است با عالم آخرت ولی بدن همان است، این گروه استدلال می کنند که در بسیاری از روایات وارده درباره اهل بهشت و جهنّم گویای این امر است و آیات قرآن نیز تعبیر «ان یخلق مثلهم» را بیان فرموده است.
قائلان مکتب تفکیک بحث های متعددّی درباره تاویل و تفسیر قرآن و تفسیر به رای مطرح کرده اند که به مواردی از آنها اشاره می شود:
1ـ حضور تاویل: ... در ساختن مکتبها و فلسفه های امتزاجی، دست یازیدن امری ضروری و حیاتی است که بدون آن عرصه مکتبی خاص ممکن نیست... .
2ـ ... باید همواره عالمانی دانا و توانا، در برابر سیل امتزاجها و التقاطها و تاویلها بایستند، و به سره سازی معارف قرآنی و حقایق آسمانی و علوم وحیانی اهتمام ورزند، و به عنوان یک «دقت ضروری علمی، و یک لوای حقّ در برابر آستان شکوهمند قرآن» مرزها را پاس دارند، و ماهیت جوهری حقایق مبدئی و معادی را از هرگونه هضم گشتن و تاویل شدن، و هویّت دیگر یافتن، وسایس و فرسایش مصونیّت دهند و «حکمت قرآنی» را با فلسفه یونانی و عرفان گرته یافته از مکاتب اسکندرانی و هندی و امثال آن در دنیا می زند، تا موجودیت علم قرآنی، و جوهر معارفی قرآن کریم مصون ماند، و استقلال مکتب شناختی قرآن پاسی داشته شود... بدور از تحولّها و تطوّرها و تطبیقها و تاویل ها و التقاط و امتزاجها بدست آورند...(12)
اما بزرگ عالم ربّانی حکیم متعالی آیت حق حضرت روح الله امام راحل کبیر در بسیاری از آثار بیانی و نبانی به این مساله پرداخته که مواردی از آنها به عنوان نمونه ذکر می شود:
— ... قرآن را منزلها و مرحله های و ظاهرها و باطنهائی است که پست ترین آنها است که در پوسته الفاظ محصور و در گورستان تعیّنات مدفون است چنانکه در حدیث است که از برای قرآن ظاهری است و باطنی و حدّی و مطلّعی... زیرا تاویل قرآن را بجز خدا و استواران در دانش کسی نمی داند.(13)
بیان مطلب آنست که تاویل یعنی بازگشت ـ اوْلْ یعنی رجوع، تاویل در برابر تفسیر است، تفسیر دو قسم است تفسیر به باطن و تفسیر به ظاهر. تاویل جزو حقایق است نه جزو مفهومها، روزی که آیات الهی به مرحله عینیّت خارجی می رسند، و این شخص هم که آیات حق را در دنیا نمی دید، پس چه توقّعی که فردای قیامت تاویل آن آیات را مشاهده کند «یوم یاتی تاویله» [سوره اعراف/ 53] طبق5 کریمه فوق روز تاویل قرآن فرا می رسد نه تفسیر آن. تفسیر قرآن در دنیاست. حال به ظاهر تفسیر شود یا به باطن. تفسیر با معنا و مفهوم کار دارد ولی تاویل با عینیّت خارجی محقق می شود. آنها که همین کتاب را در دنیا فراموش کردند می گویند: انبیای الهی، حق را برای ما آوردند فردا می فهمند که اینها حقّ است ولی نمی توانند ایمان بیاورند، بدترین عذاب برای آنها این است که در قیامت حقّ نیّت آیات را می فهمند ولی نمی توانند تصدیق کنند و ایمان بیاورند چون قیامت جای ایمان آوردن نیست. تاویل قرآن نظیر تعبیر خواب است، تعبیر خواب را باید مُعبّد از تعبیر خواب آنچه نائم دیده توضیح می دهد، تاویل وجود خارجی است. تاویل قرآن آنقدر اهمیت دارد که خداوند آن را در حیطه راسخین فی العلم می داند. تاویل از سنخ الفاظ در معانی نیست که با درس خواندن بفهمند. تاویل وجود خارجی است و از تفسیر خارج است. مفسّر قرآن شدن آسان است ولی مسوول قرآن شدن سهل نیست. باید از ائمه اطهار (علیهم السلام) مراوده داشته باشد.
اما تفسیر به معنای روشن کردن و پرده برداری از چهره کلمه یا کلامی است که بر اساس قانونِ محاوره و فرهنگ مفاهمه ایراد شده باشد و معنای آن آشکار و واضح نباشد. قهراً لفظی که معنای آن بدیهی است بی نیاز از تفسیر است؛ چنانکه کلمه یا کلامی که با تعمیه ادا شده و از سنخ معمّا باشد بر محور فرهنگ محاوره و تفاهم ایراد نشده است و حکم ویژه خود را دارد، بنابراین لفظ مفرد یا جمله ای با تدبّر و تامّل خردمندانه در آن مبادی تصوری و تصدیقی روشنی پیدا می کند. تفسیر قرآن گرچه شرایط و آداب متعدّدی دارد لیکن مهمترین شرط محوری آن لزوم روشنی بوده قرآن از یک سو تا برای مراجعه کننده قابل دیدن و فهمیدن باشد و بصیر و بینا بودن مفسّر از سوی دیگر، تا لایق دیدن و فهمیدن باشد، زیرا اگرچه مثلاً خورشید تابان روشن است لیکن اعمی، احول، اکمه یا اصلاً آن را نمی بیند و یا آن را چنان که هست مشاهده نمی کند.
— و علم تاویل قرآن را به راسخین در علم اختصاص داده پس از ذات مقدّس خود چنانچه فرموده: «و مایعلم تاویله الاّ الله و الرّاسخون فی العلم» [سوره آل عمران/7، یعنی قرآن را جز خدا و آنان که در دانش قدم استوار دارند، نمی دانند...] .(14)
3ـ حقیقت و لطیفه الهیّه که علم به تاویل است به مجاهدات علمیه و ریاضات عقلیه، مشفوع به ریاضات عملیه و تطهیر نفوس و تنزیه قلوب و تقدیس ارواح حاصل شود چنانچه حق تعالی فرماید «و ما یعلم تاویله الا الله و الراسخون فی العلم» [آل عمران/7] و فرماید: «لا یمسّه الا المطهّرون [واقعه/ 79] گرچه راسخ در علم و مطهّر به قول مطلق، انبیاء و اولیاء معصومین هستند، و از این جهت، علم تاویل به تمام مراتب آن، مختص به آنها است، لکن علماء امت نیز از آن به مقدار قدم آنها در علم و طهارت، حظّ وافری است و لهذا از ابن عباس، رضی الله عنه، منقول است که: «من از راسخین در علم هستم.»(15)
بیان مطلب این است که عالمان فرزانه و صاحبان معرفت، در بخش فهم معارف از متون دینی، بابی را به نام «تاویل» باز کرده اند که آن را به عنوان تنها راه موثر و نافذ برای رسیدن به اسرار آیات، روایات و بطون معارف شریعت به همگان شناسانده اند.
اگر به تعبیر جناب راغب در مفردات بازگرداندن چیزی به غایت مقصود است خواه آن چیز علم باشد، خواه فعل وکار، لیکن به حسب اصطلاح به دو معنا به کار رفته است: 1ـ در اصطلاح اصولیان، فقیهان و متکلّمان، که نوعاً به معنای حمل کلام برخلاف ظاهر و صرف کلام از ظاهر به سمت لازم آن است که اگر قرینه ای بر این نوع تاویل باشد چنین امری مُجاز خواهد بود. 2ـ در اصطلاح اهل معرفت، به معنای ارجاع کلام از ظاهر به باطن و فهم باطن کلام است. در حقیقت تاویل نزد این گروه، ژرف کاوی و سیر در عمق و فهم درون مایه کلام و نقب زدن از لایه های بیرونی به لایه های درونی تر کلام می باشد که اهل الله این نوع فهم از متون دینی را تاویل نامیده و آن را در مقابل تفسیر مالوف که فهم ظاهر و سطح کلام است قرار داده اند که حضرت امام در تعلیقه فصوص و مصباح الانس گفته اند:
«تنزیل الکتاب من عندالله بحسب المراتب السبع التی للعوالم، او للإنسان الکامل. فمراتب التنزیل سبعه؛ کما انّ مراتب التاویل سبعه، و هی بعینها بطون القرآن إلی سبعه ابطن اجمالاً، و سبعین تفصیلاً»(16)
یعنی تنزیل و فرود آمدن کتاب از نزد خداوند، به حسب مراتب هفت گانه ای است که برای عوالم یا برای انسان کامل است. از این رو، مراتب تنزیل هفت مرتبه بوده، همچنان که مراتب تاویل هفت مرتبه است و نفسی این مراتب هفت گانه تاویل، همان بطون قرآنی تا هفت مرتبه به طور اجمال و هفتاد مرتبه به طور تفصیل است.
ایشان در این کلام، تاویل را به فهم باطن کتاب اطلاق فرموده اند و مراتب تاویل را به بطون متعدد قرآن مرتبط دانسته اند، این سخن را نباید دور ذهن شمرد که تاویل مکمّل تفسیر ظاهری و مهینی بر آن است و در حقیقت تاویل و رسیدن به عمق اسرار شریعت، متمّم و مکمّل تفسیر ظاهری خواهد بود و تفسیر بدون آن، در صحنه های حساس بدون پشتیبانی است. و چه زیبا کلامی است از صدرنشین حکمت متعالیه ملاصدرای شیرازی در این زمینه: «لیس ممّا یُناقضُ ظاهر التفسیر، بل هو اکمال و تتمیمٌ له و وصولٌ الی لبابه عن ظاهره، و عبورٌ عن عنوانیه الی باطنه و سرّه.(17)
مطالب مذکور خلاصه ای بود از جمع بندی نقد مکتب تفکیک از دیدگاه امام خمینی.
بارالها! این دل هر جائی ما را یکجائی کن و این چشم دو بین را یک بین فرما، و جلوه توحید و تفرید و تجرید را در طور قلب ما متجلّی کن، و جبل انانیّت و انیّت ما را مندّک و فانی فرما و ما را به حدّ فنا رسان تا از رویت توکّل نیز فارغ شویم. انّک الولّی المفضال(18) والحمدلله رب العالمین.