شکوفایی استعدادها و توانایی های انسان و هدایت آن ها در مسیر صحیح، رشد و تعالی او را به ارمغان می آورد؛ هم چنان که عدم بهره برداری صحیح از امکانات و استعدادها، سبب سقوط آدمی در پرتگاه های انحراف از حقیقت و فلسفه وجودی خویش و جهان می شود.
در جهان امروز اگر چه انسان از نظر صنعت و تکنولوژی به پیشرفت های چشم گیری دست یافته، اما از نظر اخلاقی نه تنها به پیشرفتی نایل نیامده، بلکه از ارزش های راستین تهی گشته و در نابسامانی ها دست و پا می زند، چنان که این عصر را، عصر بحران تربیت نامیده اند. از این رو بایستی بیش از پیش به مساله تربیت و نقش کاربردی آن پرداخته شود؛ چرا که در فرایند تربیت، تفکرات و خط مشی ها شکل گرفته و متربی با پرورش و تربیت صحیح، در آینده با فعالیت های خویش جامعه را به سوی سعادت یا انحطاط سوق می دهد. از دیدگاه حضرت امام خمینی(ره) تربیت، نعمتی است خاص انسان ها که با توجه به اثرات آن، در تمام مراحل زندگی و به خصوص دوران حساس کودکی، بسیار لازم و پراهمیت می باشد. ایشان بخش اعظم این مسوولیت را متوجه مادران، به عنوان الگویی سرشار از عاطفه برای کودکان، دانسته و آن را وظیفه ای انسانی و الهی برای بانوان می دانستند؛ هم چنان که همواره می کوشیدند تا با احیای مقام واقعی مادران و نقش آنان در مساله تربیت، حضور موثر و نامحسوس بانوان در امور اجتماع و رابطه مستقیم آن با سعادت اجتماع را به همگان یادآوری کنند.
تربیت، در حقیقت علم، هنر و یا خدمتی است که فردی با صلاحیت، استعدادهای نهفته آدمی را طی جریانی مستمر و هدفمند کشف و شکوفا می کند. در مکتب اسلام، تربیت یعنی احیای فطرت خداآشنای آدمی و پرورش ابعاد وجودی او در جهت حرکت به سوی کمال بی نهایت. (1) امام خمینی(ره) نیز با در نظر گرفتن این فطرت توحیدی، تربیت را عامل شکوفایی آن دانسته اند. (2) از نظر ایشان، انسان حیوانی قابل تربیت است(3) که در بدو خلقت چیزی جز استعداد محض نیست. (4) اگر این طبع خالی النقش در میان دو بی نهایت کمال و شقاوت به وسیله تربیت مهار نگردد، در طلب امور برای خود به حد افسار گسیختگی خواهد رسید. (5) از این روست که نعمت تربیت پذیری انسان دستمایه و غایت بعثت انبیاء قرار گرفته است. (6) اگر چه تعلیم و تربیت از نظر بزرگان دین و علم جزء برترین دانش هاست، اما امروزه اغلب روان شناسان، هیچ یک از سرشتوراثت و تربیت را به تنهایی عامل اصلی رشد نمی دانند؛ بلکه معتقدند این دو در جهت هدایت رشد همواره با یکدیگر در تعامل اند. (7) البته در برخی موارد نیز تربیت می تواند بر وراثت غالب شود؛ چنان چه دکتر کارل، زیست شناس، معتقد است زمینه های ارثی هرچه باشند، فرد تحت تاثیر تربیت در مسیری قرار می گیرد که یا وی را به قله کوه های مرتفع، یا به دامنه تپه ها و یا به میان گل و لای منجلاب ها می کشاند.
در مکتب اسلام، تربیت افراد، چه از جهت پرورش شایسته انسانی و چه از جهت مقدمه بودن برای ساختن جامعه توجه خاصی شده است؛ چنانچه حضرت امام(ره) ریشه گرفتاری ها را تربیت نشدن انسان هایی دانسته اند که در کسوت های مختلف اجتماعی، فردی در جامعه ظاهر می شوند. (8) این گونه افراد دارای پایه های استوار فکری برای اعمالشان نیستند و عقایدشان از عمق معانی و ارزش ها سیراب نگشته است.
امروزه مکتب روان کاوی برای اثر بنیادی اولین سال های زندگی در رشد و شکل گیری شخصیت، ارزش بسیاری قایل است؛ زیرا در این دوره که ساختمان عصبی از قدرت انعطاف پذیری بالایی برخوردارند، سرعت یادگیری و پایداری آن بیشتر است. (9) همچنین روان شناسان رشد روانی کودک را به دوره های مهمی تقسیم می کنند که در هر یک از حوزه های رشد، اثر گذار است. اگر در این دوره ها رفتار خاصی شکل نگیرد، ممکن است در آینده رشد آن به حد بالقوه نرسد. (10) این مطالب، در حقیقت همان فرمایش امام علی(ع) است که قلب کودک را زمین کاشته نشده ای توصیف می کند که آماده پذیرش هر بذری است: ما الْقِیَ فِیها مِن شَیْءٍ قَبِلَتْهُ(11)؛ آماده پذیرش هر بذری است که در آن پاشیده می شود.
آن حضرت ضمن بیان ویژگی های این دوران، درباره ویژگی تربیت در این دوران می فرماید: العلمُ فی الصِغَر، کالنقش فِی الحجر(12)؛ علم آموزی در کودکی همانند نقش بر روی سنگپایدار می باشد. از این رو خطاب به فرزند گرامی خویش می فرماید: بر آن شدم، تو را با خوبی ها تربیت کنم؛ زیرا در آغاز زندگی قرار داری، تازه به روزگار روی آورده ای، نیتی سالم و روحی با صفا داری(13). امام خمینی(ره) نیز با الهام از این مکتب فرموده است: اطفال را معلومات یا اخلاقی که در اول صباوت حاصل شده، تا آخر کهولت باقی و برقرار است.(14)
اگر فراگیری در کودکی ریشه ای تر و پایه آموزش های پسین است، از این روست که به گفته ابن خلدون، آموزش نخستین، مبدا ملکات قلبی است(15)؛ هم چنان که برخی معتقدند کودک در پنج سالگی نسخه کوچک شخص جوانی است که در آینده شخصیتش شکل خواهد گرفت. (16) شاید این سخنان، شبهه نفی اختیار برای هرگونه تغییر روش در آینده فرد را به دنبال داشته باشد یا بسیار مبالغه به نظر برسد، اما باید توجه داشت که اگرچه انسان موجود قابل تغییر و بازگشتی است که در صد سالگی هم امکان تغییر خود را دارد، اما بی شک حالات روحی کمکم به صورت ملکه درآمده و برگرداندن آن ها دشوار خواهد شد. (17) امام(ره) نیز با درک این ضرورت ها، همواره به جوانان تاکید می کردند در جوانی به مجاهده و تربیت نفس بپردازند؛ زیرا آدمی با افزایش سن از ملکوت اعلی دور شده و ذهنش مکدر می گردد. (18)
امام علی(ع) نیز خطاب به فرزندشان، امام حسن(ع) می فرماید: در تربیت تو شتاب کردم، پیش از آن که دل تو سخت شود و عقل تو به چیز دیگری مشغول گردد.(19)
خانواده اولین هسته طبیعی و فراگیرترین واحد سازنده جامعه است و والدین نیز اولین معماران شخصیت کودک هستند که باید به این مسوولیت خود در قبال کودک و جامعه اهمیت به سزایی بدهند؛ زیرا تربیت صحیح از حقوق اولیه و اساسی فرزند است که بر عهده والدین می باشد. تاثیر محیط خانواده در روند رشد و تربیت به اندازه ای است که برخی ریشه شخصیت را از دوران کودکی و نوع روابط فرد با اعضای خانواده دانسته(20) و برخی دیگر پا فراتر نهاده و از دید جامعه شناسی، خانواده را یکی از پنج عامل تکوین، رشد و یا انحطاط تمدن ها(21) و یا معیار شناخت و سنجش آسیب های اجتماعی(22) می دانند. امام(ره) نیز اولین محیط و محل شروع تربیت را خانواده و به خصوص دامان مادر معرفی می کند که در کنار پدر پایه ریز استقلال و آزادی و تعهد است(23) و کودکی که به این شیوه خوب تربیت شود، جز با عوامل قوی قدم در بی راهه نمی گذارد. (24)
امام خمینی(ره) با در نظر گرفتن اوّلیت و اولویت مادر در تربیت کودک، اغلب خطابات خود را در مورد تربیت کودکان، متوجه مادران و بانوان نموده و فرموده اند: بچه در دامن مادر بهتر تربیت می شود، تا در جوار پدر.(25) عاطفه مادری سبب می شود وی بیش از دیگران به کودک خود توجه نماید؛ و نیز موقعیت زیستی روانی و همراهی دائمی مادر با کودک، نقش بالاتری نسبت به پدر که زمان کمتری با کودک می گذراند، دارد و کودک، او را به عنوان اولین و مطمئن ترین رهبر می پذیرد. خانم طباطبایی، عروس بزرگوار امام(ره) نقل می کنند:
امام(ره) نقش مادر را در خانه بسیار تعین کننده می دانستند و به تربیت بچه اهمیت زیادی می دادند. گاهی ما به شوخی می گفتیم: پس زن باید همیشه در خانه بماند؟ ایشان در جواب می گفتند: شما خانه را کم نگیرید، تربیت بچه ها کم نیست. اگر کسی بتواند یک نفر را تربیت کند، خدمت بزرگی به جامعه کرده است. ایشان معتقد بودند که تربیت فرزند از عهده مرد بر نمی آید و این کار دقیقاً به زن بستگی دارد؛ چون عاطفه زن بیشتر است و قوام خانواده هم باید براساس محبت و عاطفه باشد.(26)
تاکید بر نقش مادر به منظور نفی نقش پدر و یا کم اهمیت جلوه دادن آن نیست؛ چرا که اسلام بار کلی صیانت از حریم خانواده و رشد دادن اعضای آن به سوی کمال را بر دوش مردان نهاده است. اما از جایگاه ارزشمند و تاثیرگذار مادر در این زمینه، نسبت به نقش پدر، نباید غافل شد؛ جایگاهی که نزد امام(ره) از شرافت بسیار بالایی برخوردار بود؛ آن چنان که زنان را در این شرافت جلوتر از مردان می دانستند. (27) و با الهام از آموزه های دینی در زمینه مقام و شان مادر می فرمود: یک شب مادر نسبت به فرزندش از سال ها عمر پدر متعهد، ارزنده تر است.(28) تربیت انسانی و اسلامی شاخص ترین و اصلی ترین وظیفه زنان در کسوت مادری است؛ چرا که به عقیده امام(ره): شما بانوان مسئولید که در دامن های خودتان اولادهای متّقی بار بیاورید، تربیت کنید، به جامعه تحویل بدهید....(29) روان شناسان 80% تربیت کودک را سهم مادر می دانند(30)؛ چرا که اولین برخوردها، جملات و آشنایی ها هرگاه استمرار پیدا کند و با نیروی روانی و اثرگذاری در دل آدمی نفوذ پیدا کند، تاثیر به سزایی بر وی می گذارد. کودک نیز پس از تولد با نخستین فردی که تماس و ارتباط برقرار می کند یا به عبارتی ارتباط قبلی خود را ادامه و گسترش می دهد مادر است که اگرچه این ارتباط به ظاهر ارتباطی زیستی می باشد، اما سبب پیدایش و تقویت رابطه روانی و عاطفی، به عنوان نخستین عامل رشد و تکامل کودک می شود. کودک، به وسیله مادر با دیگران آشنا شده و ارتباط برقرار می کند و مادر تکیه گاه قابل اعتماد و منبع کسب اطلاعات و آگاهی های لازم و جدید برای وی محسوب می شود؛ چنان چه در این زمینه گفته شده: کودک در آغوش مادر وابسته تر از هر موجود دیگری روی زمین است؛ ولی در همان جا نخستین تاثیرات اخلاقی، محبت و خداشناسی را احساس می کند. رعایت اصول اخلاقی در انسان نتیجه توسعه نخستین تاثیرات محبت و خداشناسی است که نوزاد احساس کرده است.(31) این جایگاه کلیدی مادر سبب می شود اولین عنصر لازم در تربیت، یعنی پذیرش از سوی متربی به راحتی برایش حاصل گردد. از سوی دیگر علاوه بر این که خود، عامل انسانی تربیت است، نقش تعیین کننده ای در کنترل و انتخاب عوامل غیر انسانی تربیت، همچون محیط، دوستان و ... دارد. باید توجه داشت که این تاثیرات تنها در بعد روانی کودک خلاصه نشده، بلکه به تبع آن در سایر ابعاد زندگی او دخالت خواهد داشت. روان شناسان در تحقیقی پس از بررسی کودکان جدا از مادر به این نتیجه رسیدند کودکانی که با مادران خود زندگی کرده اند، از جنبه های رشد بدنی، ادراکی، حافظه، شناخت محیط، هوش و رشد اجتماعی بر کودکانی که جدا از مادر زندگی کرده اند، برتری دارند. (32)
به جرات می توان گفت بهترین روش تربیت، استفاده از نیروی عظیم محبت است و چنانچه خداوند علت موفقیت پیامبر(ص) در امر رسالت و تربیت بشر را لطف و مهربانی ایشان، بیان می کند: به برکتِ رحمت الهی، با آنان نرم خو و پر مهر شدی، و اگر تند خو و سخت دل بودی قطعاً از پیرامون تو پراکنده می شدند.(33) کودک نیز به محبت و روابط عاطفی نیازمند است؛ چنانچه مرحوم فلسفی; می گوید: احساسات کودک قبل از عقل او ظهور می کند و بهره برداری از سرمایه های عاطفی بسیار زودتر از ذخایر عقل او شروع می شود.(34) با توجه به این مطلب باید گفت، کودک قبل از هر چیز در جنبه عاطفی رشد می کند و اشباع غریزه محبت جویی جز در دستان مادر به نیکوترین و پسندیده ترین وجه نیست. عطوفت بلاشرط مادر سبب ایجاد علاقه و دلبستگی میان کودک و مادر و پدید آمدن مقبولیت و رابطه ای قوی و محکم میان آن دو می شود. امام خمینی(ره) این رابطه را این گونه ترسیم می نماید: ... بچه ها آن علاقه ای که به مادر دارند، به هیچ کس ندارند و در دامن مادر که هستند تمام ... آرزوهایی که دارند، خلاصه می شود در مادر، همه چیز را در مادر می بینند.(35) از این رو ایشان علت بهتر بودن فراگیری و یادگیری کودک از مادر نسبت به معلم و پدر و ... را وجود علاقه کودک به مادر، که بیشتر از همه علایق است، می داند. (36)
محبت نیز می تواند در تقلید و الگوپذیری کودک نقش موثری داشته باشد؛ چنانچه شهید مطهری; درباره ی نیروی محبت می گوید: محبت به سوی مشابهت و مشاکلت می راند و قدرت آن سبب می شود، محب به شکل محبوب درآید. (37) در حقیقت راز نفوذ مادر، همان محبت بی شائبه اوست که رهبری بی رقیب وی را تضمین می کند؛ چرا که یکی از عوامل روانی اطاعت پذیری و اثرگذاری دوست داشتن است که خالصانه ترین و بی دریغ ترین آن ها در دامان مادر یافت می شود. همان گونه که در روایات آمده است: الإنسانُ عبیدُ الإحسان؛ انسان بنده احسان است.(38)
تقلید از رفتار والدین و اعضای خانواده از بارزترین ویژگی های کودکان خصوصاً در سنین پیش دبستانی است؛ چرا که هر اندازه الگوهای رفتاری نزد کودک، شخصیت محبوب تری داشته باشند؛ رفتارهای کلامی و غیر کلامی آن ها بیشتر مورد توجه واقع می شود. (39) بنابراین والدین، خصوصاً مادر نقش به سزایی در پیدایی و شکل گیری شخصیت و گرایش و نگرش کودک دارد، تا آن جا که نبی اکرم9 می فرمایند: مَن یُولَدُ، یُولَدُ عَلَی الفطرهِ و ابَواهُ یُهَوِّدانِه و یُنَصِّرانِه(40). دامنه ی این اثرگذاری تا حد جهت دهی به دین کودک گسترش می یابد.
تقلید و الگوپذیری در دوران کودکی از قدرت بالایی برخوردار است؛ زیرا کودک با جهان اطراف و قواعد زندگی ناآشناست و از سویی قدرت تمیز و داوری و تعقل هنوز در وجود او رشد لازم را نکرده است. بنابراین کودک که برای شباهت به مادر، انگیزه های عاطفی و روانی کافی را دارد، به تقلید از رفتار مادر می پردازد؛ آن چنان که بسیاری از رفتارهای وی حتی در بزرگسالی، انعکاس و آئینه ای از رفتارهای مادر اوست. امام خمینی(ره) در این رابطه می فرماید: بچه از همان جا دا من مادر، اعمالش و گفتارش به تقلید از مادر که از همه تقلیدها بالاتر است و به تزریق مادر که از همه تزریق ها موثرتر است تربیت می شود.(41)
رفتار مادران در پی سرمشق کودکان بهتر زهرکتاب و زهرگونه دفتر است،بنابراین می توان گفت راز موفقیت مادر در امر تربیت کودک، در حقیقت نتیجه فرایندی دو سویه میان او و کودک است که سبب می شود القاء معانی و آموزه ها به کودک در این رابطه تسریع و موثرتر واقع گردد.