جایگاه و نقش مردم در فرهنگ و دیدگاه امام خمینی(ره) از اموری است که جزء مسائل رئیسه تفکر ایشان در مسایل اجتماعی قرار دارد. این مولفه نه شعار است و نه زیاده گویی در سخن؛ بلکه حقیقتی است که امام(ره) در عرصه زندگی و حرکت اجتماعی خود، بارها بر آن تاکید کرد و به کسانی که عهده دار مسوولیت های حکومتی بودند، یاد آور می شد تا هرگز از توانمندی مردم و نقش آنان در ماندگاری یک نظام غافل نشوند و تعاملی صادقانه و صمیمانه با توده مردم داشته باشند. در این نوشتار در مقام اثبات این فرضیه برمی آییم که باور امام(ره) نسبت به مردم در تثبیت حکومت یک باور حقیقی و اصولی بود و هرگز از روی مصلحت و ظاهرمندی این اعتقاد اعلام نمی شد و مردم متقابلاً این احساس پاک و بی شائبه را با عشق ورزی و عقلانیت پاسخ می دادند.
تعامل و رابطه مردم و امام خمینی(ره) به ویژه در دوران پس از انقلاب اسلامی تا آخرین لحظه زندگی ایشان، یکی از مقاطع طلایی و به یاد ماندنی حکومت از نوع دینی آن است. نظیر آنچه که در عصر رسول الله(ص) اتفاق افتاد و تحولی شگرف در لایه های اجتماعی سرزمین حجاز به وجود آمد. بخش مهمی از این مولفه به سیره اعتماد سازی پیامبر(ص) با مردم، مربوط می شد به گونه ای که همه آدمها نسبت به رسول الله(ص) احساس دوستی و صمیمیت خاصی پیدا کرده بودند و تمام سعادت و کمال خود را در عمل به سیره و دستورات ایشان می دانستند.
عقیده ما این است که همه حرکت ها و نهضت های دینی و اجتماعی پس از حیات رسول الله(ص)، به گونه ای متاثر از سیره رفتاری ـ اخلاقی ایشان بوده و همچنان خواهد بود. در سنت و روش پیامبراکرم(ص) حضور مردم در عرصه تحولات اجتماعی از یک سو و تعامل آنان در امور خیرخواهانه در بستر جامعه، یکی از اصول مهم تلقی می شد. ایشان به طرق گوناگون تلاش می کرد تا یکپارچگی و همبستگی را همواره میان مسلمانان نهادینه کند و برای تحقق این مولفه از فرصت ها به خوبی استفاده می کرد.
رسول الله(ص) نیک می دانست یک جامعه تنها در پرتو وحدت و همکاری همه جانبه گروههای مردمی می تواند به اهداف اساسی خود دست پیدا کند و از این رهگذر، حیات و شادابی آن تامین می شود. قرارداد برادری (عقد اخوت) به عنوان سمبل وحدت، نخستین عملی بود که پیامبر(ص) در مدینه میان مهاجرین و انصار برقرار نمود. این قرارداد موجب شد همه زمینه های موجود برای ایجاد اختلاف و چندگانگی پس از پیروزی مسلمانان، در درون جامعه اجازه بروز و ظهور پیدا نکند.
توصیه های موکّد رسول الله(ص) در بر پایی مراسم عبادی همچون نماز به جماعت و برگزاری نماز جمعه ، اشاعه امر به معروف و نهی از منکر و حتی مشارکت دادن زنان در عرصه جنگ ها، همه برای این بود که بخشهایی از اجتماع مسلمانان دچار غفلت نشوند و مسوولیت اجتماعی خویش را فراموش نکنند. اینکه شخص رسول الله(ص) نیز به روایت اصحاب و یاران در ساخت و ساز مسجد مسلمانان شرکت می جست، برای تثبیت فرهنگ جمع گرایی و احساس مسوولیت در حرکت جمعی بود.
در حوزه اخلاق نیز برآیند همه سفارشات رسول الله(ص) خلق وحدت و همدلی بود. مقوله هایی از قبیل ابتدا به سلام در مواجهه مسلمانان با هم، گره گشایی از کار برادر یا خواهر دینی و حتی غیر دینی، دید و بازدیدها(صله رحم)، عیادت از بیماران، رواج مبادلات پولی به صورت قرض الحسنه، بزرگداشت مقام پدر و مادر و نمونه های فراوان از این نوع، نشانگر این بود که شخص رسول الله(ص) به بنیاد تعاون و وحدت باوری اصولی و ژرف داشت و از همه مهمتر، ترویج و اهمیت دادن به اصل مشاوره و رای خوانی از دیگران است که به تعبیر یکی از پژوهشگران «ماهیت حکومت اسلامی رویه آن را ملاطفت آمیز و مشورتی ساخته است.»(1) نرمخویی و برخورد برادرانه نخستین حاکم را می ستاید و تقدیر می کند و او را به مشورت با پیروان صاحب نظر دعوت می نماید و به او گوشزد می کند اگر بدخو و سنگدل بودی مردم از دورت پراکنده می شدند.(2)
آنچه بر خامه قلم آمد، قطره گونه ای بود از سنت و سیره رسول گرامی(ص) پیرامون نقش و اهمیت وحدت و همکاری میان مردم با یکدیگر و تعامل آنان با رهبری جامعه که در نهضت امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی جامعه ایرانی، تاریخ مشابه آن را در صفحات خود ثبت نمود و ما در خور حوصله این نوشتار، برداشتی خواهیم داشت از سلوک امام خمینی(ره) با مردم و نقشی که ایشان در عرصه تحولات اجتماعی برای مردم به آن باور و ایمان داشت.
یک نظام سیاسی در صورتی می تواند ضمانت ماندگاری داشته باشد که از یک پشتوانه قدرتمند مردمی برخوردار باشد. امام خمینی(ره) از روزی که حرکت انقلابی خویش را آغاز نمود، همواره مخاطبین اصلی را در هنگامه بحران ها و افت و خیزهای سیاسی ـ اجتماعی مردم قرار داده بود و رازمندی عنوان حکومت مردمی و حاکمیت بر قلب ها در نهضت امام خمینی(ره) در همین نکته نهفته است.
امام(ره) هیچگاه در مسیر پیشبرد اهداف نهضت متوسل به گروه ها و جناحهای سیاسی نمی شد؛ بلکه در بستر انقلاب اسلامی به همه آنها توصیه می کرد اگر می خواهید به این مردم خدمت کنید و بمانید، باید به اقیانوس ملت مسلمان ایران بپیوندید. امام(ره) به حقیقت مردم را باور کرده بود و به حمایت و دلدادگی آنان نسبت به ارزشهای دینی، اعتقادی راسخ داشت. ایشان به این نکته واقف شده بود اگر با مردم صادقانه سخن گفته شود و صمیمانه برای آنها کار شود، حتما در مراحل سخت و تنگ، به یاری حکومت قیام خواهند کرد؛ آن چنانکه در انقلاب اسلامی این حقیقت را به تمام جهانیان به اثبات رسانده اند. به این سخن امام(ره) دقت کنید:
«ما در مشکلات باید متوسل بشویم به ملت؛ ملتی که بحمدالله مهیا برای کمک و فداکاری بوده و هستند. با فداکاری ملت بحمدالله مراحلی را که بسیار اهمیت داشت پشت سر گذاشتیم و موانع مرتفع شد.»(3)
روش و شیوه امام خمینی(ره) در زمامداری و حکومت که برگرفته از سنت پیامبر(ص) و حکومت علوی بود، بر اساس احترام به مردم به عنوان حامیان اصلی نظام حکومتی، پی ریزی شد و ایشان از همان آغاز پیروزی و حتی پیش از آن و مناسبت های گوناگون بر مراجعه به آراء عمومی و برگزاری انتخابات، تاکید کرد. امام (ره) در باب قدرت و نقش مردم می گوید:
«اگر مردم پشتیبان یک حکومتی باشند، این حکومت سقوط ندارد. کاری نکنید که مردم از شما بترسند کاری بکنید که مردم با شما صحبت کنند.»(4)
امام (ره) توصیه جدی داشتند که مسوولین به گونه ای عمل کنند که حضور مردم در صحنه های مختلف اجتماعی ـ سیاسی خدشه دار نشود چون معتقد بود کار بزرگ شروع شده یعنی جمهوری اسلامی، بدون این پشتوانه بزرگ به نتیجه نخواهد رسید. از این رو مسوولین امور را از اختلاف، پرهیز می داد و به خدمت برای مردم فرا می خواند. این جمله امام(ره) قابل تامّل است: «آن چیزی که برای همه ما لازم است، این است که مردم را در صحنه نگاه داریم.» مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی خامنه ای در باب این باور امام خمینی(ره) نسبت به مردم می گوید:
«کمتر کسی را دیده ام که به قدر امام(ره) نسبت به مردم از عمق دل احساس محبت و اعتماد کند. او به شجاعت و ایمان و وفا و حضور مردم باور داشت.»(5) ایشان در فراز دیگری از سخنان خود، شگفتی حضور مردم و اعتماد امام خمینی(ره) نسبت به وفاداری ملت مسلمان ایران را این گونه بیان می کند:
«در حال حاضر که من به پشت سر نگاه می کنم و عملکرد این ده سال را می بینم، حقیقتا حیرت می کنم که ما از چه راههایی عبور کرده ایم و با چه دره ها و پرتگاه های سختی مواجه بوده ایم... چه قدر دست او (امام خمینی قدّس سرّه) قوی و دلش پرظرفیت بود. در سخت ترین مراحل، به مردم اطمینان فراوان داشت. در یکی از پیام های خود به مردم فرمود: من شما را خوب می شناسم؛ شما هم من را خوب می شناسید. واقعا این گونه بود. امام(ره) این مردم را خوب شناخته بود و به صفا و وفا و غیرت و... شجاعت و صداقتشان واقف بود».(6)
یکی از مسوولین بالای اجرایی کشور در سالهای جنگ تحمیلی در این خصوص می گوید:
«از ویژگی های امام(ره) این بود که به مردم اطمینان داشتند و هر جا توده ها بیشتر مشارکت می یافتند، ایشان احساس اطمینان بیشتری نسبت به اوضاع می کردند.»(7)
امام خمینی(ره) درباره ضرورت ، همراهی مداوم مردم با نظام جمهوری اسلامی می گوید: «بالاخره ما مردم را لازم داریم؛ یعنی جمهوری اسلامی تا آخر مردم را می خواهد. این مردمند که این جمهوری را به این جا رساندند و این مردمند که باید این جمهوری را راه ببرند تا آخر.»(8)
در بینش فقهی و سیاسی امام (ره)، مردم داری و مردم مداری برای کسانی که عهده دار مقامات اجرایی هستند، به ویژه در رده های بالا، می بایست یک اصل تلقی گردد. این جمله ساده اما پرمعنای امام(ره) که به من خدمتگزار بگویید نه رهبر، باید به عنوان یک تذکار دهنده همواره نصب العین مسوولین قرار بگیرد. امام خمینی(ره) برای مردم ستم دیده دوران طاغوت به راستی دلسوز بود و بر ظلم های رفته بر آنان واقف. حال که با همت توده رنج کشیده نظام سلطنت برچیده شده و جمهوری اسلامی جایگزین آن گردیده است، آرزوی امام(ره) این است که مردم تفاوت این دو نظام را به خوبی احساس کنند. ایشان در دیدار با رئیس جمهور و هیات دولت وقت، این مساله را گوش زد می کند که هرگز احراز پست و مقام را به عنوان یک هدف و ارزش تلقی نکنند بلکه:
«باید افراد متوجه این معنا باشند، کسانی که واقعا دلشان برای اسلام می تپد و برای کشورشان، متوجه این باشند که پست میزان نیست، مقام میزان نیست، مقام ریاست جمهوری، این میزان نیست... اینها چیزی نیستند. این مقامات تمام می شود، آنی که هست، خدمت است.»(9)
امام خمینی(ره) به عنوان یک حاکم اسلامی بر مسامحه و رفتار مهربانانه تاکید می کند و اینکه جهت گیری نظام جمهوری اسلامی باید بر اصلاح زندگی مردم باشد. ایشان از قاعده «الاسلام یجب ما قبله» به عنوان یک ساز و کار سیاسی یاد می کند و می گوید:
«مساله دیگر رفتار نهادها با مردم است. باید حرکت ها به صورتی باشد که مردم بفهمند که اسلام برای درست کردن زندگانی دنیا و آخرت آمده است تا ملت احساس آرامش کنند. این که آمده است: الاسلام یجب ما قبله، این یک امر سیاسی است. اسلام دیده است اگر بخواهد با کسانی که تازه مسلمان شده اند، سختگیری کند، هیچ کس به اسلام رو نمی آورد. در جایی دیدم کمیته صنفی گفته است تمام اصنافی که از چند سال قبل از انقلاب گرانفروشی کرده اند باید بیایند و مجازات شوند. این امر بر خلاف اسلام و رضای خداوند است. ما باید این قدر سخت نگیریم و به فکر مردم باشیم. مردم خیلی زحمت کشیده اند.»(10)
امام (ره) در فراز دیگری از سخنان خود، احساس رضایتمندی مردم از حکومت را از عوامل ماندگاری آن می داند و در ساحت مسائل اعتقادی اهمیت این موضوع را به گونه ای مطرح می کند که این احساس، رضایت خداوند را نیز به دنبال خواهد داشت و در نتیجه تعامل مردم با حکومت، موجب پایداری قدرت و استحکام آن می گردد.
«کاری بکنید که دل مردم را به دست بیاورید. پایگاه را پیدا کنید در بین مردم. وقتی پایگاه پیدا کردید، خدا از شما خیلی راضی است، ملت از شما راضی است.»(11)
در ادامه به پند آموزی از وضعیت تاریخی نظام پیشین، اشاره می کند و اینکه عامل اصلی سقوط محمدرضا پهلوی فقدان صداقت در رفتار با مردم و همچنین عدم رضایتمندی عمومی بود:
«ما از این تاریخ موجودی که بر ما گذشت، باید عبرت بگیریم. اگر پایگاه داشت این مرد(محمدرضا شاه) بین مردم، اگر نصف قدرتش را صرف کرده بود برای ارضای مردم، هرگز این قدرت به هم نمی خورد، هرگز با او مخالفت نمی شد. لکن مع الاسف همه قدرتش را روی هم گذاشت بر ضد مردم به طوری که اگر می رفت به زیارت حضرت رضا(ع)، هر که می شنید می گفت دارد حقه بازی می کند.»(12)
مردم ایران گر چه در سابقه تاریخی خود در عصر مشروطیت، چند صباحی طعم آزادی و حق تعیین سرنوشت خویش را تجربه کردند، اما به تحولات و پیشامدهای به وجود آمده در پس آن، دوباره دچار خودکامگی و استبداد حکومت ها شدند که در این نوشتار فرصت پرداختن به آن نیست فقط یادآوری این نکته لازم است آنچه بر این ملت گذشت، بسیار سهمگین و طاقت فرسا بود تا اینکه در پرتو نهضت امام خمینی(ره)، دریچه های آزادی یکی پس از دیگری بر روی آنان گشوده شد و مردم با رویکرد و این باور هوشمندانه تر از گذشته بر تعیین سرنوشت خود تسلط یافتند. امام(ره) از همان روزهای نزدیک به پیروزی انقلاب اسلامی خبر از برگزاری انتخابات می داد و این حق را از حقوق مسلم مردم اعلام می کرد و پس از پیروزی نیز بر عهد خود با مردم وفادار ماند و همواره بر نقش نظارتی و مشورتی مردم پافشاری می کرد.
تعبیری از این قبیل که «مجلس در راس امور است»، گویای این مهم بود چرا که نمایندگان مجلس شورای اسلامی گرد آمده از گوشه گوشه این سرزمین پهناور هستند که می توانند در مقام تحقق خواسته های همه مردم باشند. امام(ره) در باب نظارت مردم در فراز یکی از سخنان خود به یک گفت و گوی تاریخی این گونه اشاره می کند:
«اگر خدای نخواسته یک کس پیدا شد که یک کار خلاف کرد، اعتراض کنند همه مردم؛ مردم همه به او اعتراض کنند که آقا چرا این کار را می کنی؟ درصدر اسلام هست که عمر وقتی که گفت (در منبر بود به کجا) اگر من یک کاری کردم، شما چه بکنید؟ یک عربی شمشیرش را کشید و گفت: ما با این شمشیر راستش می کنیم. باید این طوری باشد.»(13)
آنچه گفته شد، شمّه کوتاهی بود و جستاری ناقص، در طرح و بیان دیدگاه معمار بزرگ انقلاب اسلامی امام خمینی (قدّس سرّه الشریف) پیرامون شان و منزلت مردم و حضور آنان در عرصه اجتماع بر اساس سنت و سیره رسول الله(ص)؛ امید آنکه تذکاری گردد برای همه کسانی که در مقام خدمت بر آمده اند و هشداری باشد در امر حکومت داری برای آنان که صاحب کرسی قدرت اند. باشد ان شاءالله در روز واپسین در پیشگاه عدل الهی شاهد زیبایی نتیجه اعمال خود باشیم. در ختام این مقال جهت حسن آن، فرازی از سخنان مقام معظم رهبری در باب سیره امام خمینی(ره) نقل می گردد:
«امام(ره) ما برای حیات دوباره اسلام، همان راهی را پیمود که رسول معظم(ص) پیموده بود ؛یعنی راه انقلاب را. در انقلاب اصل بر حرکت است. حرکتی هدفدار، سنجیده، پیوسته، خستگی ناپذیر و سرشار از ایمان و اخلاص... در انقلاب اسلامی چند خصوصیت مهم وجود داشت که همه منطبق بر حرکت اسلامی بود... دوم آنکه برای تحقق این هدف از توده های مومن و آگاه و دردمند و فداکار و نه از احزاب و گروهها و سازمان های سیاسی ـ نیروی انسانی لازم گرفته شد و رهبر حکیم نصرت را پس از توکّل بر خدا،از نیروهای لایزال مردم جستجو کرد.»(14)