امر به معروف و نهی از منکر در اسلام و سایر ادیان از جایگاهی بس رفیع و بلند برخوردار است، زیرا اساس نبوت پیامبران الهی بر امر به معروف و نهی از منکر بنا نهاده شده است. اگر این دو وظیفه از برنامه انبیاء برداشته شود نبوت تعطیل می گردد. انگیزه بعثت همه انبیاء تزکیه و تهذیب نفوس انسانها بوده و این مهمّ در پرتو امر به معروف و نهی از منکر حاصل می شود.
از این رو بیشتر فقهای عظام شیعه از قرن چهارم هجری که فقه شیعه مدوّن شد یعنی از زمان شیخ مفید و شیخ طوسی تا این زمان مسائل و احکام امر به معروف و نهی از منکر را مورد بررسی قرار داده و احکام این دو را به استناد آیات و روایات استنباط و نظریات خود مطرح کرده اند.
حضرت امام خمینی، احکام مربوط به امر به معروف و نهی از منکر را در کتاب تحریرالوسیله عنوان و مخصوصاً وظیفه علما و دانشمندان را در روزگاری که خفقان و رُعب و ترس بر جامعه ایران حاکم بود در برابر حکومت جبّار پهلوی مطرح کردند. همان احکام در رساله توضیح المسائل که منطبق با فتوای ایشان بود به زبان فارسی ترجمه و مندرج شد تا عموم مردم با مسائل امر به معروف و نهی از منکر و وظیفه ای که در برابر این دو واجب مهم الهی داشتند آشنا شوند. این کاری بدیع و نو بود که انجام گرفت زیرا مباحثی که فقها در کتب فقهی خود نسبت به احکام امر به معروف و نهی از منکر طرح می کردند غالباً جنبه استدلالی داشت و به زبان عربی که توده مردم نمی توانستند از آن بهره بگیرند لکن حضرت امام چون تشخیص دادند ضرورت دارد همه مردم با احکام این واجب الهی آشنا شوند آن را در رساله عملیه وارد کردند. امام در مورد امر به معروف و نهی از منکر فروعاتی بیان کرده اند که در کتاب های فقهی سایر فقها کمتر به چشم می خورد. در این نوشتار بنا نداریم تمام نظرات امام را در مورد امر به معروف و نهی از منکر مورد بررسی قرار دهیم زیرا این مهم نیازمند کتابی مستقل است. در اینجا تنها برخی از آراء امام را بررسی می کنیم.
مباحث این مقاله در دو فصل مطرح می گردد:
فصل اوّل: کلیّات و آراء فقهی امام در مورد امر به معروف و نهی از منکر. بعضی مفهوم امر به معروف و اهمیّت آن وجوب و نوع آن. اقسام امر به معروف و مراتب آن در این فصل مورد بررسی قرار می گیرد.
فصل دوّم: رهنمودهای حضرت امام در شیوه امر به معروف و نهی از منکر که در ضمن سخنرانیهای خود به آن اشاره کرده اند.
معروف در لغت به معنی شناخته شده و پسندیده و در مقابل منکر یعنی ناشناخته ناپسند و زشت آمده است. راغب در مفردات می نویسد:
«معروف اسم است برای هر کاری که حسن و خوبی او به وسیله عقل یا شرع شناخته شده و منکر چیزی است که به وسیله عقل و شرع مورد انکار قرار گرفته و ناشناخته مانده است.»
مرحوم طبرسی می نویسد:
«معروف اطاعت از فرمان الهی است و منکر معصیت و نافرمانی او است. هر چیزی که خدا و رسول او به آن امر کرده اند معروف است و آنچه خدا و رسول از آن نهی کرده اند منکر است.» (1)
در قرآن مجید نیز ماده «عرف» مواردی به معنی شناخت و در بسیاری از موارد به معنی پسندیده و نیک استعمال شده چنانچه ماده «نکر» در بعضی موارد به معنی عدم شناخت و در بسیاری از موارد در ناپسند و زشت استعمال شده است. در آیه 146 بقره می فرماید:
«آنان که به آنها کتاب دادیم پیامبر اسلام را می شناسند همان طور که پسران خود را می شناسند.»
در آیه 157 اعراف معروف در کار خوب و پسندیده و منکر در کار زشت و ناپسند استعمال شده است.
با توجه به نقشی که امر به معروف و نهی از منکر در اصلاح جامعه و فرد دارد ضرورت طرح بحث از این دو واجب بزرگ الهی بر کسی پوشیده نیست اگر این حقیقت را باور کنیم که امر به معروف باعث احیاء دین و ضامن اجرای قوانین و دستورات اسلام است لازم است با طرح این مباحث مردم را به این وظیفه مهم آشنا کرد. متاسفانه باید اعتراف کرد در اثر کوتاهی نخبگان حوزه و دانشگاه در طرح و تبیین این مباحث هنوز بسیاری از افراد از مسائل ابتدایی امر به معروف و نهی از منکر بی اطلاعند. بسیاری از مردم توجه ندارند که امر به معروف نیز همانند نماز و روزه بر آنان واجب است و بر فردی که به سنّ تکلیف می رسد هم زمان با وجوب نماز و روزه امر به معروف و نهی از منکر نیز بر او واجب می گردد. از این رو زیبنده است همه دانشمندان از نویسندگان و گویندگان در تبیین مباحث این دو دستور مهم الهی کوشش کنند و افراد جامعه را نسبت به مسائل امر به معروف و اهمیت آن آگاه سازند. بدیهی است برای تشویق دیگران بر امر به معروف و نهی از منکر نخست باید اهمیّت این دو همچنین شرایط و سایر خصوصیات آنها برای مردم بیان گردد تا با آگاهی کامل به این وظیفه مهم اقدام کنند زیرا شرط موفقیت در هر کاری آگاهی و بینش کافی نسبت به آن کار است در غیر این صورت انسان به هدف نمی رسد بلکه چه بسا از هدف و مقصد دور گردد.
اسلام به امر به معروف و نهی از منکر عنایت زیادی دارد زیرا انجام همه واجبات و ترک همه محرمات به انجام این دو وظیفه الهی است و باید گفت حیات دین و قوام آن به حیات این دو واجب بستگی دارد. زیبنده است به چند نمونه از آیات و روایات که بیانگر جایگاه رفیع امر به معروف و نهی از منکر است اشاره داشته باشیم.
با اندکی دقت در آیات مربوط به امر به معروف و نهی از منکر این حقیقت ثابت می شود که اهمیت این دو فریضه از همه فرایض و واجبات الهی بیشتر است. در آیه 110 آل عمران می فرماید:
«شما بهترین امتی بودید که به سود انسانها آفریده شدید که امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان دارید.»
در این آیه خداوند، ملاک برتری و شرافت امت اسلامی بر سایر امت ها را در سه خصلت می داند: 1) انجام امر به معروف 2) نهی از منکر 3) ایمان به خداوند. از آیه استفاده می شود که اهمیت امر به معروف و نهی از منکر از نماز و روزه و حج و جهاد... بیشتر است زیرا هیچ یک از اینها ملاک برتری امت اسلامی به حساب نیامده است.
البته باید توجه داشت برتری امت اسلامی تا زمانی است که به این وظیفه عمل کنند چون امر به معروف و نهی از منکر و ایمان به خدا شرط و علت شرافت و برتری است و بدیهی است با انقضا و زوال این صفات مزیّت و شرافت امت اسلامی نیز زائل می گردد.
در آیه، امر به معروف و نهی از منکر بر ایمان به خدا مقدم شده با آنکه ایمان پایه و اساس این دو واجب است. در علّت تقدم این دو بر ایمان نکاتی بیان شده:
الف ـ تقدم این دو واجب بیانگر عظمت و اهمیت آنان است.
ب ـ امر به معروف و نهی از منکر ضامن گسترش ایمان و اجرای همه قوانین فردی و اجتماعی است و ضامن اجرا عملاً بر خود قانون مقدم است.
ج ـ کوتاهی در این وظیفه بیانگر کوتاهی در امر ایمان است. اگر این وظیفه عملی نشود ریشه های ایمان در دلها نیز سست می گردد.(2)
در آیه 104 سوره آل عمران فرموده:
«باید از میان شما جمعی دعوت به نیکی کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند و آنها رستگارانند.»
بسیاری از مفسرین فرموده اند این آیه دلالت بر جایگاه عظیم و رفیع امر به معروف و نهی از منکر دارد چون خداوند مالک سعادت انسان را در انجام این وظیفه دانسته. (3)
جایگاه امر به معروف از دیدگاه روایات
از روایات رسیده از معصومین علیهم السلام استفاده می شود که امر به معروف و نهی از منکر در اسلام جایگاه خیلی رفیع و ارزشمندی دارد که با انجام این دو وظیفه انسان می تواند سعادت دنیا و آخرت خود را تامین کند و با ترک این وظیفه خیر و برکت از انسان سلب می شود.
رسول گرامی اسلام می فرماید:
امّت من همواره در خیر و نیکی خواهند بود تا زمانی که امر به معروف و نهی از منکر و تعاون بر نیکی کنند ولی اگر چنین نکنند برکات از آنها گرفته، بعضی از آنها بر بعضی دیگر مسلط می شوند در حالی که نه در زمین و نه در آسمان یار و یاوری ندارند. (4)
علی علیه السلام می فرماید:
تمام کارهای نیک و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر چون قطره ای است در برابر دریای پهناور. (5)
امام باقر علیه السلام می فرماید:
امر به معروف و نهی از منکر راه انبیا و طریقه صلحا است. دو واجب بزرگ الهی است که به وسیله آنها بقیه واجبات برپا می شود و به وسیله این دو راهها امن می گردد و کسب وکار مردم حلال می شود، حقوق افراد به آنها مسترد می شود و زمین ها آباد و از دشمنان انتقام گرفته می شود و در پرتو آن همه کارها روبراه می گردد. در روایات از کسی که به این وظیفه اقدام کند تجلیل زیاد شده است. (6)
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند جانشین خدا در زمین و جانشین پیامبر و کتاب اوست. (7)
و هنگامی که فردی از رسول خدا پرسید: از همه مردم بهتر کیست؟ فرمود:
آن کس که از همه بیشتر امر به معروف و نهی از منکر کند و آن کس که از همه پرهیزکارتر باشد و در راه خوشنودی خدا از همه بیشتر گام بردارد. (8)
در عظمت و اهمیت و جایگاه عظیم امر به معروف و نهی از منکر به حدی روایت از معصومین علیهم السلام رسیده که شهید ثانی در کتاب لمعه با این عبارت حق مطلب را ادا کرده است:
از طریق اهل بیت در مورد امر به معروف چیزی است که پشت انسان را می شکند. (9)
بدون مبالغه باید گفت امام خمینی (قدّس سره) احیاء کننده این دو وظیفه مهم الهی در عصر خود بود. این شخصیت کم نظیر عالم اسلام در راه انجام این دستور الهی از هیچ کاری فروگذار نکرد. امام بزرگترین منکر را حکومت پهلوی می دانست که با اساس اسلام در ستیز بود از این رو از سال 1342 که مبارزه خود را آغاز نمود برای سرنگونی این رژیم با تمام توان به میدان آمد و در این راه هر گونه سختی و رنج و تبعید و زندان را تحمل کرد تا سرانجام حکومت پهلوی را نابود و جمهوری اسلامی در این مملکت برپا داشت. برای اهمیت امر به معروف و نهی از منکر از نظر امام کافیست به دستوری که در روزهای اولیه بعد از پیروزی انقلاب صادر فرمودند بنگریم:
شورای انقلاب اسلامی به موجب این مرقوم ماموریت دارد که اداره ای به اسم «امر به معروف و نهی از منکر» در مرکز تاسیس نماید؛ و شعبه های آن در تمام کشور گسترش پیدا کند؛ و این اداره؛ مستقل و در کنار دولت انقلابی اسلامی است و ناظر به اعمال دولت و ادارات دولتی و تمام اقشار ملت است. و دولت انقلاب اسلامی مامور است که اوامر صادره از این اداره را اجرا نماید و این اداره مامور است در سراسر کشور از منکرات به هر صورت که باشد جلوگیری نماید و حدود شرعیه را تحت نظر حاکم شرعی یا منصوب از قِبَل او، اجرا نماید و احدی از اعضای دولت و قوای انتظامی حق مزاحمت با متصدیان این اداره ندارند و در اجرای حکم و حدود الهی احدی مستثنی نیست حتّی اگر خدای نخواسته رهبر انقلاب یا رئیس دولت مرتکب چیزی شد که موجب حد شرعی است باید در مورد او اجرا شود. (10)
البته این دستور امام اجرا نشد. از مرحوم حجت الاسلام حاج سید احمد خمینی نقل شده که از طرف شورای انقلاب و دولت موقت آمدند و به هر وسیله ای که بود جلوی آن را گرفتند؛ ...و گفتند هنوز تشکیلاتی برای به اجرا درآوردن آن نیست. (11)
اکنون که اهمیت و جایگاه عظیم این دو فریضه الهی معلوم شد زیبنده است پیرامون وجوب این دو نوع آن که آیا واجب عقلی است یا شرعی، عینی است یا کفائی بحث شود.
وجوب امر به معروف و نهی از منکر مورد اتفاق همه فقها اسلام از شیعه و سنی است و مسلمین جهان نیز این دو را واجب می دانند بنابراین اصل وجوب از ضروریات دین است و آیات و روایات فراوانی بر وجوب این دو دلالت دارند. امام خمینی فرموده اند:
این دو از والاترین و شریف ترین واجبات می باشند و به وسیله اینها واجبات دیگر اقامه می گردد و وجوب این دو از ضروریات دین است و منکر آن در صورت توجه به لازمه انکار و ملزم شدن به آن از کافران خواهد بود. (12)
امر به معروف و نهی از منکر همانند نماز و روزه، واجب است
امر به معروف و نهی از منکر در اسلام جایگاه رفیع و ارزشمندی دارد که با انجام آن سعادت دنیا و آخرت انسان، تامین می شود
در میان فقها، اختلاف نظر است که آیا وجوب این دو تنها از ادله شرعیه آیات و روایات استفاده می شود یا بیش از آنکه آیه و روایتی بر وجوب این دو حکم کند عقل آن را واجب می داند. شهور فقها، قائلند که وجوب این دو شرعی است و عقل به تنهایی حکم نمی کند که امر کردن مردم به خوبیها و نهی کردن آنان از بدیها واجب است. در مقابل جماعتی فرموده اند وجوب امر به معروف و نهی از منکر عقلی است و نیازی به دلیلی از شرع نیست و ادله رسیده از شرع مقدس در واقع تاکیدی بر حکم عقل است. شیخ طوسی،(13) علامه حلّی،(14) فاضل مقداد،(15) شهید اول و دوم(16) و حضرت امام خمینی(17) از کسانی هستند که وجوب این دو را عقلی می دانند.
بدیهی است عقل حکم می کند که هدایت دیگران به خوبی و بازداشتن آنها از بدی پسندیده و نیکو است. به گفته شاعر:
اگر بینی که نابینا به چاه است اگر خاموش بنشینی گناه است
چون اگر در برابر اعمال دیگران بی تفاوت باشیم و آنها را از گناه جلوگیری نکنیم ضرر و زیان گناه متوجه ما هم خواهد شد زیرا برخی از گناهان و مفاسد اخلاقی همانند آتش است که اگر خاموش نشود به جاهای دیگر سرایت می کند و به همه چیز آسیب می رساند.
در روایتی که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیده وجوب عقلی تایید می شود آن حضرت فرموده است:
یک فرد گنه کار در میان جامعه همانند کسی است که با جمعی سوار کشتی شود و به هنگامی که در وسط دریا قرار گیرد تبری برداشته و به سوراخ کردن موضعی که در آن نشسته است بپردازد و هرگاه به او اعتراض کنند در جواب بگوید من در سهم خود تصرف می کنم. اگر دیگران او را از این عمل خطرناک باز ندارند طولی نمی کشد که آب دریا به داخل کشتی نفوذ کرده و یک باره همگی در دریا غرق می شوند. (18)
واجب عینی واجبی است که بر یکایک افراد واجب است آن را انجام دهند و با اقدام جماعتی تکلیف از دیگران ساقط نمی شود مانند نماز و روزه.
واجب کفایی واجبی است که تکلیف در اول متوجه همه مکلفین شده است لکن اگر عده ای آن را انجام دهند از دیگران ساقط است مانند غسل میّت و کفن و دفن او.
جماعتی از فقها فرموده اند وجوب امر به معروف و نهی از منکر عینی است و بر همه افراد واجب است که به این دو واجب اقدام کنند.
شیخ طوسی در کتاب نهایه (19) و الاقتصاد (20) و ابن حمزه در وسیله (21) و محقق کرکی در جامع المقاصد (22) فرموده اند قائل به وجوب عینی امر به معروف و نهی از منکر شده اند. در برابر این گروه مشهور فقها از جمله حضرت امام خمینی قائل به وجوب کفایی هستند. امام فرموده اند:
اقوی آن است که وجوب امر به معروف و نهی از منکر کفایی است. بنابراین اگر جماعتی به آن اقدام کنند که حکم الهی تحقق پیدا کند تکلیف از دیگران ساقط است وگرنه همه در صورتی که شرایط وجوب باشد ترک واجب کرده اند. (23)
طرفداران هر دو عقیده ادلّه ای برای مدعای خود بیان کرده اند. مقتضی است ادله قائلین به وجوب کفایی را مورد بررسی قرار دهیم.
نخستین دلیل قائلین به وجوب کفایی آن است که هدف از امر به معروف و نهی از منکر آن است که واجبات انجام گیرد و محرمات ترک شود بنابراین هنگامی که فرد یا افرادی واجبی را ترک کنند چنانچه عدّه ای آنان را به انجام آن واجب امر کنند تکلیف از سایرین ساقط است. در آنجا که منکری هم انجام می گیرد اگر جمعی برای ترک آن اقدام کنند تکلیفی متوجه دیگران نیست چون با انجام واجب یا ترک حرام جائی برای امر به معروف و نهی از منکر باقی نمی ماند و هدف حاصل شده است.
البته در آنجا که گروهی برای امر به معروف و نهی از منکر اقدام کنند لکن توفیق پیدا نکنند که گناهکار را به انجام دستور الهی وادار نمایند وظیفه دیگران است که به کمک آنها بشتابند تا بتوانند از انجام گناه جلوگیری کنند در غیر این صورت همه گناهکارند و این نکته ای است که بسیاری از فقها از جمله حضرت امام به آن اشاره دارند. و می فرماید:
تا زمانی که معروف انجام نگرفته یا حرام ترک نشده اگر شرایط جمع باشد همه گناهکارند.
دلیل دوم، آیه شریفه:
«وَلْتَکُن مٍّنکُم امهُ یَدعُون الَی الخیرِ وَ یامُرونَ بالمعروفِ و ینهونَ عَنِ المُنکرِ و اولئکَ هُم المُفْلِحُون»
سوره آل عمران آیه 104
بسیاری از مفسرین و فقها قائلند مِنْ در کلمه «منکم» تبعیضه است و دلیل بر کفایی بودن امر به معروف و نهی از منکر است از جمله طبرسی در مجمع البیان (24) فاضل مقداد در کنزالعرفان (25) و اردبیلی در زبده البیان. (26)
زمخشری از مفسّرین اهل سنت می نویسد:
مِنْ، تبعیضه است زیرا امر به به معروف و نهی از منکر واجب کفایی است و کسی صلاحیت دارد که به این دو واجب اقدام کند که معروف و منکر را بشناسد و به مراتب امر به معروف آشنا باشد زیرا جاهل چه بسا از معروف نهی کند و به منکر امر نماید. (27) بنابراین معنی آیه چنین می شود باید بعضی از شما این چنین باشید که دعوت کنید مردم را به نیکی ها و آنان را امر به معروف و نهی از منکر کنید و آنها رستگارانند.
علامه طباطبائی فرموده اند:
بحث از اینکه کلمه مِنْ تبعیضه است یا بیانیه ثمره زیادی ندارد زیرا امر به معروف و نهی از منکر از اموری است که اگر واجب باشد طبعاً واجب کفایی است زیرا بعد از آن که غرض حاصل شد و فردی به این وظیفه اقدام کرد معنی ندارد که بر سایر افراد نیز واجب باشد... بنابراین وظیفه امر به معروف مربوط به بعضی افراد است و خطابی که این وظیفه را تشریح می کند اگر متوجه همان بعض باشد که هیچ و اگر متوجه همه افراد باشد باز هم به اعتبار بعض است...
سپس فرموده:
ظاهر همین است که کلمه مِنْ، تبعیضه است. (28)
بعضی فرموده اند:
آیه شریفه گرچه دلالت به وجوب کفایی به معنای اصطلاحی آن ندارد لکن هیچ گونه منافاتی با وجوب کفایی که از سایر ادله استفاده می شود ندارد. با توجه به این که در مورد امر به معروف و نهی از منکر هدف معلوم است که انجام حکم الهی باشد، بنابراین ممکن است گفته شود اقتضای وجوب کفایی تشکیل جماعتی است که متصدی امر به معروف و نهی از منکر شوند و تشکیل این مجتمع از وظایف جامعه اسلامی است زیرا خطاب در آیه «ولتکن منکم امه...» متوجه مجتمع اسلامی است بنابراین وظیفه آنان است که جماعتی قوی تشکیل دهند تا به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر اقدام نمایند. (29)
بعضی از مفسرین نوشته اند:
امر به معروف و نهی از منکر دو مرحله دارد یکی مرحله فردی که هر کس موظّف است به تنهایی ناظر اعمال دیگران باشد و دیگری مرحله دسته جمعی که امتّی موظّفند برای پایان دادن به نابسامانیهای اجتماع دست به دست هم بدهند و با یکدیگر تشریک مساعی کنند. قسمت اول وظیفه عموم مردم است و چون جنبه فردی دارد طبعاً شعاع آن محدود به توانایی فرد است اما قسمت دوم شکل واجب کفایی به خود می گیرد و چون جنبه دسته جمعی دارد و شعاع قدرت آن وسیع است طبعاً از شئون حکومت اسلامی محسوب می شود. (30)
می توان گفت مرحله فردی که به همه افراد جامعه مربوط می گردد در آنجا است که امر به معروف و نهی از منکر تنها زبانی باشد که همه موظفند دیگران را به نیکی ها دعوت و از بدیها و زشتیها نهی کنند امّا مرحله دوم که مربوط به قسم خاص است و از شئون حکومت اسلامی است مربوط به صورتی است که امر به معروف منجر به ضرب و جرح و جریمه و حبس می شود و آیه «و لتکن منکم» شامل این قسم دوم است و آیه «کنتم خیرامه» قسم اول است.
دلیل سوم، دلیل دیگری که می توان برای وجوب کفایی بیان کرد روایت معتبره ای است که معده بن صدقه از امام صادق علیه السلام نقل کرده او می گوید:
از امام صادق علیه السلام سئوال شد آیا امر به معروف و نهی از منکر بر همه امت واجب است؟ حضرت فرمود: خیر. پرسیدند: چرا؟ فرمود: همانا این دو بر افراد قوی که دارای نفوذ کلام و عالم به معروف و منکر باشند واجب است نه بر افراد ضعیف که درست راه را تشخیص نداده اند. و حق را از باطل نمی شناسند و دلیل بر این کتاب خدای عزّ و جلّ است که فرموده: [ولتکن منکم اُمّه...] پس امر به معروف و نهی از منکر مختص جمع خاصی است نه همه امت چنان چه خداوند فرموده: از میان قوم موسی امتی هستند که دیگران را به حق هدایت می کنند و نفرموده: بر امت موسی و یا بر همه قوم موسی در حالی که بنی اسرائیل در آن روز امت های گوناگون بودند، و امت به یکی و بیشتر اطلاق می گردد. (31)
البته بعضی از فقها بر استدلال به روایت برای وجوب کفایی ایراد کرده اند که درصدد بیان آن نیستم، آنچه از روایت استفاده می شود آن است که امر به معروف و نهی از منکر بر افرادی خاص واجب است نه همه مردم، به افرادی که امر و نهی آنان تاثیر داشته باشد و قدرت داشته باشند که فرد را به انجام واجب و ترک حرام وادار نمایند. (32)
معروف همان طور که قبلاً اشاره شد کاری است که حسن و خوبی آن از دیدگاه عقل و شرع ثابت شده بنابراین هر کار خوبی معروف است چه آن کار از نظر شرع اسلام واجب شده باشد یا خیر، از این جهت همه کارهایی که اسلام مستحب دانسته نیز معروف است. بنابراین امر به معروف دو قسم است. الف: امر به کارهای واجب. ب: امر به کارهای مستحب. قسم اول امر به آن واجب است و چنانچه کسی بدون عذر ترک کند ترک واجب کرده و کیفر دارد. ولی قسم دوم، امر به آن مستحب است و ترک آن کیفر ندارد تنها فعل آن دارای پاداش است.
در تقسیم امر به معروف به واجب و مستحب اختلافی نیست، اما در این که نهی از منکر نیز مانند معروف دو قسم می شود اختلاف است. جمعی از فقها، مانند شیخ طوسی (33) و علامه (34) معتقدند نهی از منکر مستحب نداریم چون منکر یعنی قبیح و زشت و این تنها شامل حرام می شود و نهی از منکر از کار حرام واجب است بنابراین مکروه از دایره منکر خارج است چون به کار مکروه قبیح اطلاق نمی شود.
امّا در مقابل جمع دیگر از فقها قائلند منکر شامل مکروه هم می شود زیرا مکروه یعنی کاری که ترک آن رجحان دارد گرچه انجام آن کیفر ندارد ولی بهتر است که انسان آن را انجام ندهد بنابراین نهی از منکر نیز بر دو قسم می شود، قسم اول نهی از منکر از کار حرام که واجب است، قسم دوم نهی از منکر از کار مکروه که مستحب است. بسیاری از فقها این نظر را پذیرفته اند از جمله ابی الصلاح حلبی در کافی (35) ابن حمزه در وسیله (36) و شیخ نجفی در جواهر. (37)
امام خمینی نیز همین قول اختیار کرده اند. ایشان می فرمایند:
هر کدام از امر به معروف و نهی از منکر تقسیم می شود به واجب و مستحب بنابراین چیزی که عقل یا شرع آن را واجب می داند امر به آن واجب است و چیزی که عقل آن را قبیح می داند یا شرع آن را حرام دانسته نهی از آن واجب است و کاری که مستحب باشد امر به آن مستحب و آن چه مکروه است نهی از آن نیز مستحب می باشد. (38)
بنابراین امر به معروف و نهی از منکر چهار حکم از احکام تکلیفی، واجب، حرام، مستحب، مکروه را در برمی گیرد و کار مباح که متساوی الطرفین است از دائره این دو وظیفه خارج است.
به نظر می رسد نظر حضرت امام و برخی از قدما و متاخرین به واقع نزدیک تر است. بخش زیادی از احکام اسلام را مکروهات دربرمی گیرد. مکروه عملی است که مفسده آن از حرام کمتر و ترک آن محبوب شارع است و چیزی که دارای مفسده خیلی جزئی هم باشد انجام آن قبیح است و در دایره منکرات قرار می گیرد. فلسفه نهی اسلام از عمل مکروه این است که با انجام آن اندکی نقصان در روح ایجاد می گردد بنابراین نهی از آن مطلوب شارع است. کسانی که از مکروه دوری می کنند هرگز به کار حرام مبادرت نمی ورزند اما افرادی که از انجام هرگونه مکروهی باکی ندارند چه بسا کار حرام هم انجام می دهند و فلسفه این که اسلام دستور می دهد از مکروهات اجتناب کنید در همین نکته است. چنانکه تاکید اسلام به انجام مستحبات برای این است که فرد با انجام مستحب هرگز واجب از او ترک نمی شود.
امر به معروف و نهی از منکر دارای مراتب و درجاتی است. شخصی که می خواهد به این وظیفه اقدام کند لازم است از مرتبه اول شروع کند اگر نتیجه نگرفت مرتبه دوم را آغاز کند. اصولاً رمز موفقیت در هر کاری آن است که انسان از مسیر صحیح به آن اقدام کند. برخلاف مسیر حرکت کردن نه تنها انسان را به هدف نمی رساند بلکه از مقصد دور می کند.
قرآن مجید می فرماید:
کار نیک آن نیست که از پشت خانه ها وارد شوید بلکه نیکی این است که پرهیزگار باشید و از دَرِ خانه ها وارد شوید. (بقره/189)
بسیاری از فقها برای امر به معروف و نهی از منکر سه مرحله قائلند:
الف ـ مرحله قلب. ب ـ مرحله زبان. ج ـ مرحله عمل.
هر کدام از این مراحل نیز دارای مراحلی است که باید از مرحله پائین و ضعیف شروع کرد تا به مرحله بالاتر رسید.
اولین مرتبه امر به معروف و نهی از منکر مرتبه قلبی است. برای اذکار قلبی دو معنی متصور است. اول: نارضایتی از گناه، دوم: اظهار عدم رضا به گناه.
هر مسلمانی وظیفه دارد که وقتی مطلع شد فردی مرتکب معصیت شده قلباً از انجام گناه ناراضی باشد در احادیث وارده از معصومین رضایت به گناه، به حساب گناه آمده است. علی علیه السلام می فرماید:
«آن کس که از کار مردمی خشنود باشد مثل کسی است که همراه آنان بوده و هر کس که به باطلی روی آورد دو گناه به عهده او باشد، گناه کردار باطل و گناه خشنودی به کار باطل.» (39)
و نیز آن حضرت می فرماید:
«ای مردم همه افراد جامعه در خشنودی و خشم شریک می باشند چنانکه شتر ماده ثمود را یک نفر پی کرد اما عذاب آن تمام قوم ثمود را گرفت زیرا همگی آن را پسندیدند.» (40)
فقها عظام به استناد همین روایات فتوی می دهند که رضایت به انجام گناه یا ترک واجب حرام است. امام خمینی در این مورد فرموده اند:
«رضایت به انجام گناه و ترک واجب حرام است بلکه دور نیست ناخوشایندی قلبی نسبت به آنها واجب باشد.» (41)
البته این قسم انکار قلبی در مرحله امر به معروف و نهی از منکر نیست بلکه از مقتضیات ایمان است. لازمه تبرّی که از فروع دین است همان است که از گناه و گناهکار قلباً بیزاری جوئیم. فردی که قلباً از گناه راضی باشد از حقیقت ایمان به دور است. علی علیه السلام می فرماید:
«کسی که ترک کند انکار منکر با قلب و دست و زبان او مرده ای است بین زندگان.» (42)
از این حدیث شریف استفاده می شود که دین سه نشانه و مظهر دارد.
اول: اعتقاد قلبی که انسان قلباً به یگانگی خدا معتقد باشد. دوم: اقرار با زبان. سوم: عمل به دستورات اسلام. فردی که وظیفه دارد نهی از منکر کند اگر این وظیفه را ترک کند حتّی در قلب از انجام گناه ناراضی نباشد چنین فردی هیچ یک از مظاهر و نشانه های ایمان را دارا نیست. و چنین فردی فاقد حیات معنوی است و همانند مرده ای است که بین زندگان قرار دارد.
فردی که می خواهد به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر عمل کند نخست باید نارضایتی خود را از گناه ابراز کند به طوری که گناه کار متوجه شود او از انجام گناه ناراضی است و این اولین مرحله امر به معروف و نهی از منکر است.
صاحب جواهر می فرماید: امر به معروف و نهی از منکر به انکار قلبی تنها تصوّر نمی شود زیرا انکار در قلب امر و نهی نیست... بنابراین باید امر دیگری در این مرتبه امر به معروف معتبر بدانیم که این مرحله نیز در مرتبه امر و نهی قرار گیرد. و آن اظهار عدم رضا به فعل منکر است به قسمی که بدون تلفّظ سخنی اظهار کراهت در چهره او مشخص شود. (43)
علی علیه السلام می فرماید:
«پایین ترین درجه نهی از منکر آن است که انسان با گنهکاران با چهره گرفته برخورد کند.» (44)
قرآن نیز دستور می دهد از گناهکاران دوری و اعراض کنید. (45)
ابراز نارضایتی از گناهکار اقسامی دارد مانند: روی گرداندن از او، ترک معاشرت، چهره در هم کشیدن. هر کدام از این امور که بداند موثر است واجب است انجام دهد.
امام فرموده اند:
مرتبه اول آن که با شخص معصیت کار طوری عمل شود که بفهمد برای ارتکاب او به معصیت، این نحو عمل با او شده است، مثل این که از او روبرگرداند، یا با چهره عبوس با او ملاقات کند، یا ترک مراوده با او کند و از او اعراض کند به نحوی که معلوم شود این امور برای آن است که او ترک معصیت کند. (46)
و نیز فرموده اند:
اگر در این مرتبه درجاتی باشد لازم است با احتمال تاثیر درجه خفیف تر، به همان اکتفا کند، مثلاً اگر احتمال می دهد که با ترک تکلّم با او مقصود حاصل می شود، به همان اکتفا کند و به درجه بالاتر، عمل نکند، خصوصاً اگر طرف شخصی است که این نحو عمل موجب هتک او می شود. (47)
بدیهی است برای برخی از افراد تاثیر ترک سخن گفتن یا ترک معاشرت و یا چهره در هم کشیدن برای اصلاح آنها به مراتب بیشتر است از آنکه با امر و نهی بخواهند آنها را از گناه بازدارند.
اگر مرتبه اول یعنی ترک معاشرت و ترک تکلّم و امثال این امور نتیجه حاصل شد و فردی که واجب را ترک می کند یا مرتکب فعل حرامی می گردد از گناه کناره گیری نکرد بر مکلف واجب است که وارد مرتبه دوم شود و او را امر به معروف و نهی از منکر کند در این مرتبه نیز مراحلی تصوّر می شود.
تردیدی نیست که اثر موعظ در بسیاری از افراد از امر و نهی بیشتر است، چون امر و نهی آمیخته با یک نوع علّو و برتری است که امرکننده به عنوان یک دستور صادر می کند از این رو خیلی از افراد حاضر نیستند اطاعت کنند، امّا موعظه و ارشاد جنبه خیرخواهی و عطوفت و محبّت دارد و افراد زودتر می پذیرند. برخی به گناه و پیامدهای بدی که به آن مترتب است توجه ندارند. اگر کسی با نرمی و ملاطفت آنها را موعظه کند می پذیرد.
ذات الهی هنگامی که ماموریت می دهد حضرت موسی و برادرش هارون برای هدایت فرعون بروند. می فرماید:
«با سخن نرم با او سخن بگوئید شاید او متذکر شود یا از خدا بترسد.» (48)
این درسی است که قرآن به همه می دهد که ابتدا در برخورد با افراد گناهکار باید با نرمی و ملایمت وارد شد. حضرت امام نیز فرموده اند:
«اگر احتمال دهد که با موعظه و ارشاد و گفتار نرم مقصود حاصل می شود همان واجب است و تعدّی از آن جایز نیست.» (49)
بدیهی است که هدف از تشریع این دو فریضه انجام اوامر الهی است به هر طریق ممکن. هنگامی که بتوان به وسیله موعظه این امر را تحقّق داد واجب است به همین اکتفا شود.
برای اینکه موعظه دارای اثر باشد زیبنده است اموری را رعایت کرد.
اول، اینکه موعظه در پنهانی باشد زیرا آشکار و در حضور دیگران فردی را موعظه کردن باعث شکسته شدن شخصیت آن فرد می شود چون دیگران به عیب او مطلع می شوند.
دوم، آنکه موعظه نیکو و حسنه باشد یعنی با نرمی و ملاطفت و خالی از خشونت و بزرگی جوئی.
سوم، موعظه باید گام به گام باشد. فردی که اطلاعات دینی او ضعیف است نخست باید مبانی دینی را در او تقویت کنیم تا موعظه در او اثر کند. مثلاً اگر نماز نمی خواند به او بگوئیم آیا نمی دانی نماز ستون دین است و هر کس نماز را ترک کند سایر اعمال او پذیرفته نیست، تاثیری ندارد. باید ابتدا فکر او را به طرف دین و مذهب توجه داد. وقتی مسائل مقدماتی را پذیرفت آنگاه اهمیّت نماز را به او گوشزد کنیم.
چهارم، موعظه باید مختصر و مفید باشد.
نسبت به بعضی افراد موعظه غیرمستقیم اثر او بیشتر از موعظه مستقیم است چنانکه گفته اند: الکفایه ابلغ من التصریح.
مردی است به نام شقرانی (از یاران امام صادق علیه السلام) حضرت اطلاع پیدا کرد او گاهی مرتکب کار حرام می شود. روزی به او فرمود:
ای شقرانی، همانا کار نیکو هر کسی انجام دهد نیکو است و از تو نیکوتر است به خاطر منزلتی که در نزد ما داری و کار قبیح از هرکس صادر شود زشت است و از تو زشت تر.
همین چند جمله کوتاه که حضرت به کنایه فرمود باعث شد که شقرانی برای همیشه آن گناه را ترک کند. (50)
علی علیه السلام فرموده:
لغزش شخص عاقل را با کنایه تذکر دادن بر او از ملامت صریح دردناکتر است. (51)
اگر موعظه اثر نکرد واجب است گناهکار را به انجام واجب یا ترک حرام امر و نهی کند. امام فرموده اند:
اگر بداند آنچه ذکر شد [موعظه و ترک معاشرت] اثر ندارد باید به حکم کردن به وسیله امر و نهی منتقل شود و واجب است که از آرام و آسان ترین درجه گفتار شروع نماید و اگر تاثیر نکرد به درجه شدیدتر از آن با احتمال تاثیر منتقل شود و تجاوز کردن جایز نیست مخصوصاً اگر مورد طوری باشد که فاعل منکر با گفتن آن هتک می شود. (52)
نکته ای که بسیاری از فقها در مراتب امر به معروف و نهی از منکر به آن عنایت دارند منتقل شدن از مرحله آسان به شدید و شدیدتر است. به عبارت دیگر باید اصل الاسیر فالایسر را در همه حال رعایت نمود. اگر بداند با موعظه می توان جلوی منکر را گرفت نباید امر و نهی کند در این مرحله نیز ابتدا باید امر یا نهی ساده باشد اگر اثر نکند با تهدید و خشونت جلو منکر را بگیرد. امام می فرمایند:
اگر از بین بردن منکر و برپا داشتن معروف متوقف بر غلیظ نمودن گفتار و شدت به خرج دادن در امر و تهدید و ترساندن بر مخالفت آن باشد جایز است بلکه با اجتناب از دروغ واجب است. (53)
آخرین مرحله امر به معروف و نهی از منکر جلوگیری از منکر با زور و قدرت است. مشهور فقها فرموده اند: اگر امر و نهی موثر نشد و مکلف قدرت بر دفع منکر دارد واجب است که منکر را دفع کند مثلاً در آنجا که افرادی مشغول شرب خمر یا قماربازی هستند در صورت قدرت آنها را متفرق کند و آلات لهو و حرام آنها را از بین ببرد.
در این مرحله اگر جلوگیری از منکر متوقف بر زدن و وارد کردن آسیب به انجام دهنده منکر باشد بعضی از فقها اجازه حاکم شرع را لازم دانسته اند.
امام فرموده اند:
اگر مطلوب با زدن و آسیب رساندن حاصل نشود ظاهر آن است که با مراعات الایسر فالایسر و الاسهل فالاسهل جایز باشد و سزاوار است که از فقیه جامع الشرایط اذن گرفته شود بلکه این اذن گرفتن در حبس کردن و ایجاد [جرح] بر او هم سزاوار است.(54)
دلیل بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر گرچه منجر به زدن و آسیب رساندن گردد روایات زیادی است که در این مورد رسیده است. امام باقر علیه السلام می فرماید:
با دلهایتان اعمال خلاف آنها را انکار کنید و با زبانتان آن را اعلام کنید و با سیلی به صورت آنها بزنید و در راه انجام امر الهی از سرزنش هیچ سرزنش کننده نترسید. (55)
علی علیه السلام می فرماید:
ای مومنان هر کسی تجاوزی را بنگرد و شاهد دعوت به منکری باشد و در دل آن را انکار کند خود را از آلودگی سالم داشته و هرکس با زبان آن را انکار کند پاداش داده خواهد شد و از اولی برتر است و آن کس که با شمشیر به انکار برخیزد تا کلام خدا بلند و گفتار ستمگران پست گردد او راه رستگاری را یافته و نور یقین در دلش تابیده است. (56)
اکنون که به مراتب امر به معروف و نهی از منکر اشاره شد زیبنده است اموری مورد توجه قرار گیرد.
از جمله نکاتی که توجّه به آن لازم است آنکه امر به معروف و ناهی از منکر لازم است کاملاً مراقب باشد که آبروی افراد حفظ و هیچ گونه حرمتی از آنها شکسته نشود. فرق است بین امر به معروف و نهی از منکر و تجاوز به حرمت خصوصی دیگران. اسلام هرگز اجازه نمی دهد برای اصلاح فردی حرمت او خدشه دار شود. در این رابطه زیبنده است نکاتی یادآور شود.
اشاعه فحشاء و بازگو کردن گناه از گناهان بزرگی است که اسلام به شدت از آن نهی کرده و خداوند متعال وعده عذاب به آن داده است.
«کسانی که دوست می دارند زشتیها و گناهان قبیح در میان افراد با ایمان اشاعه یابد عذاب دردناکی در دنیا و آخرت دارند.» (57)
اشاعه فحشاء علاوه بر اینکه آبروی فرد را در نزد دیگران می برد و حیثیت او را به باد می دهد جوّ جامعه را آلوده می کند، عظمت و بزرگی گناه را در میان افراد جامعه کم می کند و گناه را کوچک جلوه می دهد. از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیثی می فرماید:
کسی که کار زشتی را نشر دهد همانند کسی است که آن را در آغاز انجام داده است.
علی علیه السلام می فرماید:
کسی که پرده از روی اسرار برادر مسلمانش بردارد خداوند عیوب اسرار او را برملا می کند. (58)
و نیز فرموده است:
امام صادق علیه السلام: ... همانا این دو بر افراد قوی که دارای نفوذ کلام و عالم به معروف و منکر باشند واجب است نه بر افراد ضعیف که درست راه را تشخیص نداده اند و حق را از باطل نمی شناسند
تمام خیر دنیا و آخرت در این دو چیز نهفته شده کتمان سرّ و دوستی با نیکان و تمام شرّ در این دو چیز نهفته شده افشاء اسرار و دوستی با افراد شریر.(59)
بنابراین آمر به معروف و ناهی از منکر حق ندارد هرگز گناهی که کسی مرتکب شده برای دیگران نقل کند و حیثیت او را از بین ببرد و باید توجه داشت که مراد از فحشاء تنها کارهای منافی عفت و فساد اخلاق نیست، فحشاء در لغت به گفته راغب در مفردات رفتار و گفتاری است که زشتی آن بزرگ باشد. (60)
اسلام از تجسس منع کرده زیرا کنجکاوی و تجسّس چه بسا آبرو و حیثیت افراد را خدشه دار کند علاوه بر این که باعث کینه و نفاق هم می شود.
قرآن مجید فرموده است:
«ای مومنین از بسیاری از گمانها پرهیز کنید زیرا بعضی از گمانها گناه است و هرگز [در کار دیگران] تجسّس نکنید.» (61)
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
«ای گروهی که با زبان مسلمان شده اید اما دل شما اسلام را نپذیرفته از لغزشهای مسلمانان جستجو نکنید چرا که هرکس تجسّس درباره لغزش های مسلمین کند خداوند از لغزش او جستجو خواهد کرد و هرکس که خداوند از لغزش او جستجو کند رسوایش خواهد نمود.» (62)
علی علیه السلام می فرماید:
«جستجو کردن از عیب دیگران از زشت ترین عیوب و بدترین گناهان است.» (63)
آمر به معروف و ناهی از منکر حق ندارد برای اصلاح فرد بدون اجازه وارد منزل یا محل کار او گردد یا از اعمال گذشته او تفحّص و کنجکاوی نماید حتی در آنجا که با اجازه حاکم شرع به منزل کسی می رود که وی را به دادگاه احضار کند نمی تواند در زندگی او به جستجو و تفحّص بپردازد. این رفتار نه تنها سبب اصلاح فرد می شود بلکه وی را به اسلام و نظام اسلامی بدبین می نماید. برخی افراد در اثر آگاهی نداشتن به شرایط امر به معروف و نهی از منکر و کیفیّت آن چه بسا برای انجام یک عمل واجب مرتکب چندین کار حرام می گردند، در کار خصوصی فرد جستجو می کنند به اسباب و وسایل شخصی او به عنوان کشف جرم دست می زنند، برای اقرار به گناهان گذشته به او فشار می آورند و عیب او را برای دیگران بازگو می کنند. همه اینها از گناهان بزرگ است که قرآن مجید و احادیث رسیده از معصومین به شدت از آن نهی کرده اند.
از جمله گناهان بزرگ اهانت و سرزنش دیگران است که در بعضی موارد باعث حدّ و یا تعزیر می گردد یعنی اگر فردی که به او توهین شده علیه کسی که توهین کرد. ادعای کیفر و مجازات کند در صورت اثبات می توان سرزنش کننده را مجازات کرد. فردی که مرتکب گناهی شده نمی توان در پرتو امر به معروف و نهی از منکر او را مورد توهین و سرزنش قرار داد. کلمات زشت و ناروا مانند بی دین، بدبخت، بی شعور فاسق، چرا مرتکب این عمل شدی، توهین به مسلمان است و گناه، خداوند هرگز به توهین بندگان خود گرچه گناهکار باشند راضی نیست. سرزنش مومن به کاری که انجام داده گناه است.
همه این موارد که در ضمن چند گزینه به آن اشاره شد در پیام هشت ماده ای حضرت امام به شدت از آن نهی شده است. بندهایی از آن پیام که مرتبط با این مباحث است ذکر می شود:
بند 4. هیچ کس حق ندارد کسی را بدون حکم قاضی که از روی موازین شرعیه باید باشد توقیف کند یا احضار نماید، هر چند مدت توقیف کم باشد. توقیف یا احضار به عنف، جرم است و موجب تعزیر شرعی است.
بند 6. هیچ کس حق ندارد به خانه یا مغازه یا محل کار شخصی کسی بدون اذن صاحب آنها وارد شود یا کسی را جلب کند یا به نام کشف جرم یا ارتکاب گناه تعقیب و مراقبت نماید و یا نسبت به فردی اهانت نموده و اعمال غیرانسانی ـ اسلامی مرتکب شود یا به تلفن یا نوار ضبط صوت دیگری به نام کشف جرم یا کشف مرکز گناه گوش کند و یا برای کشف گناه و جرم هر چند گناه بزرگ باشد شنود بگذارد و یا دنبال اسرار مردم باشد و تجسس از گناهان غیر نماید یا اسراری که از غیر به او رسیده ولو برای یک نفر فاش کند، تمام اینها جرم و گناه است و بعضی از آنها چون اشاعه فحشا از کبائر و گناهان بسیار بزرگ است و مرتکبین هر یک از امور فوق مجرم و مستحق تعزیر شرعی هستند و بعضی از آنها موجب حد شرعی می باشد.
بند 7. آنچه ذکر شد و ممنوع اعلام شد در غیر مواردی است که در رابطه با توطئه ها و گروهکهای مخالف اسلام و نظام جمهوری اسلامی است که در خانه های امن و تیمی برای براندازی نظام جمهوری اسلامی و ترور شخصیت های مجاهد و مردم بی گناه کوچه و بازار و برای نقشه های خرابکاری و افساد فی الارض اجتماع می کنند و محارب خدا و رسول می باشند که با آنان در هر نقطه که باشند... با قاطعیت و شدت عمل ولی با احتیاط کامل باید عمل شود.
و موکداً تذکر داده می شود که اگر برای کشف خانه های تیمی و مراکز جاسوسی و افساد علیه نظام جمهوری اسلامی از روی خطا و اشتباه به منزل یا محل کار کسی وارد شدند و در آنجا با آلات قمار و فحشا و سایر جهات انحرافی مثل مواد مخدر برخورد کردند حق ندارند آن را پیش دیگران افشا کنند چرا که اشاعه فحشا از بزرگترین گناهان کبیره است و هیچ کس حق ندارد هتک حرمت مسلمان و تعدی از ضوابط شرعیه نماید فقط باید به وظیفه نهی از منکر که در اسلام مقرّر است عمل نماید و حق جلب یا بازداشت یا ضرب و شتم صاحبان خانه و ساکنان آن را ندارند و تعدی از حدود الهی ظلم است و موجب تعزیر و گاهی تقاص می باشد. و امّا کسانی که معلوم شود شغل آنان جمع مواد مخدر و پخش بین مردم است در حکم مفسد فی الارض و مصداق ساعی در ارض برای فساد، هلاک حرث و نسل است و باید علاوه بر ضبط آنچه از این قبیل موجود است آنان را به مقامات قضائی معرفی کنند.
امام در این پیام بخش مهمی از وظایفی که مبارزه کنندگان با فساد و آمرین به معروف در برخورد با افراد مجرم و گناهکار دارند تذکر داده اند و همه را به پیروی از دستورات اسلام فراخوانده اند.(64)
حضرت امام بعد از پیروزی انقلاب کراراً مردم را به وظیفه مهم پاسداری از انقلاب و اسلام دعوت می کردند و مسئولیت مهمی که ملت ایران در برابر این نعمت بزرگ الهی دارند یادآوری می فرمودند. از جمله اموری که نسبت به آن عنایت داشتند امر به معروف و نهی از منکر و جلوگیری از فساد و خلافی است که در جامعه ممکن است انجام بگیرد و برای موفقیّت مردم در این امر رهنمودهایی بیان می کردند تا بهتر بتوانند اثر بگذارند که به چند نمونه اشاره می شود:
مهمّ ترین شرط موفقیت انسان در اصلاح دیگران اصلاح خویشتن است. قرآن کسانی که مرد سخن هستند نه عمل یعنی آنانکه دیگران را به نیکی ها دعوت می کنند ولی خود اهل نیکوکاری نیستند سرزنش کرده:
«آیا مردم را به نیکی دعوت می کنید ولی خودتان را فراموش می نمائید.» (65)
فردی که خود مرتکب خلاف می شود نمی تواند دیگران را از کار خلاف بازدارد سخن او اثر ندارد. سخن اگر از قلب برخیزد در قلب اثر می کند.
«مردم را با عمل خود به کارهای نیک دعوت کنید نه با زبان.» (66)
بنابراین برای این که سخن اثر کند باید گوینده قبل از هرکس به گفته خود عمل کند. علی علیه السلام فرموده:
«ای مردم به خدا سوگند شما را به هیچ طاعتی تشویق نمی کنم مگر قبلاً خودم آن را انجام می دهم و از هیچ کار خلافی باز نمی دارم مگر این که پیش از شما از آن دوری جسته ام.» (67)
امام خمینی در سخنرانیهای خود مکرّر به این جهت اشاره می فرمودند که برای موفقیت در اصلاح دیگران قبل از هر چیز خودتان را اصلاح کنید.
امام خمینی، شرط اصلاح جامعه را اصلاح خود فرد می داند. ایشان می فرماید:
«انسان اگر خودش منحرف باشد نمی تواند دیگران را مستقیم کند. این شکی نیست که آدمی که خودش فرض کنید خدای نخواسته شرابخوار باشد نمی تواند دیگران را از شراب خواری بازدارد... اگر شما خودتان را اصلاح نکنید و خودتان همان طور که اسم انجمن اسلامی روی خودتان گذاشتید اسلامی نباشید و خودتان را اسلامی نکنید نمی توانید دیگران را به اسلام دعوت کنید، خدای تبارک و تعالی که برای مردم عادی می فرستد و پیغمبران را انتخاب می کند کسی که خودش از اول عمر تا آخر عمرش یک لغزش نداشته معصوم بوده یک همچو موجودی را انتخاب می کند برای اینکه تربیت کنند مردم را تزکیه کنند و تعلیم کنند. اگر آن کسی که می خواهد مربّی جامعه ای باشد مربی یک دستگاهی باشد اینها را به اسلام دعوت کند اول باید خودش را اسلامی کند... تا دیگران را بتواند اسلامی کند. اگر خودش را اسلامی نکند نمی تواند دیگران را اسلامی کند. معلمین آموزش و پرورش اگر خودشان یک پرورش صحیح نداشته باشند و یک تعلیم صحیح نمی توانند جوانها را تعلیم کنند و آموزش بدهند و پرورش بدهند مبدا بر امری از خود آدم شروع می شود پیغمبر هم وقتی که تشریف آوردند... از منزل خودشان شروع کردند، حضرت خدیجه را دعوت کردند او هم قبول کرد... امیرالمومنین دعوت را قبول کرده قوم و خویشان خودشان را جمع کردند و فرمودند یک همچو مسئله ای است یک دسته ای قبول کردند، دسته ای قبول نکردند. از خودش انسان باید شروع کند.» (68)
از جمله رهنمودهای حضرت امام در مورد جلوگیری از کارهای خلاف شرع و اصلاح افراد فاسد، نرمی و ملایمت است. بدیهی است که با نرمی و ملایمت خیلی بهتر می توان افراد را اصلاح کرد، تندی و خشونت چه بسا فرد را در کار خلاف خود جدی تر کند.
امام در این مورد می فرمایند:
«باید همه بیدار شویم همه توجه کنیم هم اصلاح کنیم خودمان را که خدای نخواسته تخلّف نکنیم و هم توجه کنیم به این که اگر یکی تخلف کرد جلویش را بگیریم نه با داد و دعوا، با ملایمت، اگر یک کسی کار خلافی کرد و صد نفر آدم با ملایمت سلام کرد تعارف کرد... آن کار خوب نبوده تاثیر می کند در انسان و نمی تواند تخلّف کند.» (69)
در مورد شیوه مبارزه با گران فروشی فرموده اند:
«اگر بنا بگذارند این جوانهای بازار و آن محترمین بازار بروند پیش آنها یکی یکی از اینها و نهیشان کنند... اگر در یک روز عده زیادی بروند و با ملایمت بسیار به آنها بدون این که کلمه تندی، زبری گفته شود نهی کنند همان طوری که خدا فرموده است که نهی کنید مردم را... این تاثیر می کند.» (70)
اتحاد و هماهنگی رمز موفقیت در هر کاری است. در مورد امر به معروف و نهی از منکر و بازداشتن دیگران از کار خلاف شرع و قانون اگر وحدت و هماهنگی باشد خیلی زود می توان معروف را تحقّق داد و جلو منکر را گرفت. اگر مسئولی یا کارمندی مرتکب کار خلافی شود یک نفر یا دو نفر تذکر دهند اثر نمی کند ولی اگر جمع زیادی هماهنگ شوند و با نرمی و ملایمت از او بخواهند که مرتکب کار خلاف نشود تاثیر می کند این از جمله رهنمودهایی است که حضرت امام کراراً یادآوری فرموده اند:
«اگر یکی خلاف کرده همه باید بروید دنبالش... بیست نفر از شماها رفت گفت نکن این کار صحیح نیست تحت تاثیر واقع می شود.» (71)
«قرار بگذارند [...] یکی یکی بروند سلام بکنند، به اینها بگویند «آقا این کار را نکن!» اگر در یک روز هزار نفر آدم برود به یک نفر بگوید «آقا نکن! این کار خلاف انصاف است»، این کار پیشرفت می کند.» (72)
و نیز امام از استادش مرحوم آقای شاه آبادی نقل کرده، که:
«مقابل منزل ما یک دکّانی باز شد که مثل اینکه چیزهای خلاف می فروخت [...] من به رفقایم گفتم که شما یکی یکی بروید نهیش کنید [...] تا عصر حدود دویست نفر رفتند به این آدم گفتند. تمام شد. برچید بساطش را.» (73)
اسلام همه افراد جامعه را در برابر همدیگر مسئول می داند و در واقع، حقیقت امر به معروف و نهی از منکر در اسلام همین است که همگان باید بدانند در برابر دیگران مسئولند. قرآن مجید در مواردی بعد از آن که فرد را به تهذیب نفس و اصلاح خویشتن دعوت می کند او را در برابر دیگران مسئول دانسته و دستور می دهد به اصلاح دیگران بپردازد در سوره عصر فرمود:
«قسم به عصر که انسانها همه در خسران و زیانند مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند و یکدیگر را به حق سفارش کرده و به شکیبایی و استقامت توصیه نموده اند.»
در این سوره ذات الهی چهار وظیفه معین کرده، دو وظیفه جنبه فردی دارد و دو وظیفه جنبه اجتماعی، ایمان و عمل صالح وظیفه فردی است که انسان با این دو خود را اصلاح می کند، لکن وظیفه دارد بعد از اصلاح خود با دعوت مردم به حق و حقیقت و صبر و استقامت آنها را هم اصلاح کند.
جمله تواصوا بالحق معنای وسیعی دارد شامل امر به معروف و نهی از منکر ارشاد جاهل تبلیغ احکام دین، و... می شود.
در آیه 6 سوره تحریم می فرماید:
«ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسانها و سنگها است، نگهدارید.»
در این آیه بعد از دستور به حفظ خویش از آتش [در اثر تهذیب نفس و اجتناب از گناه] انسان را مکلف می کند به حفظ خانواده و بستگان چون آنان نزدیک ترین فرد به انسانند و بدیهی است انسان با توجه به علاقه ای که به سعادت آنها دارد باید در راه تعلیم و تربیت و هدایت آنان بکوشد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
«آگاه باشید همه شما نگهبانید و همه در برابر کسانی که مامور نگهبانی آنها هستید مسئولید امیر و فرمانروا، نگهبان مردم است و در برابر آنها مسئول است. مرد نگهبان خانواده خویش است و در مقابل آنها مسئول است. زن نگهبان خانواده، شوهر و فرزندان است و در برابر آنها مسئول می باشد. آگاه باشید که همه شما نگهبانید و همه شما در برابر کسانی که مامور نگهبانی آنان هستید مسئولید.» (74)
حضرت امام کراراً مردم را به مسئولیتی که در برابر خدا و همه افراد جامعه دارند توجه می دادند. ایشان می فرماید:
«ما همه امروز وظیفه داریم. امر به معروف و نهی از منکر بر همه مسلمین واجب است. جلوگیری از منکرات بر همه مسلمین واجب است، سفارش به حق که امر به معروف و نهی از منکر است بر همه مسلمین واجب است. شما و ما موظفیم که هم در تمام اموری که مربوط به دستگاههای اجرایی است امر به معروف کنیم و اگر اشخاصی پیدا می شوند که خلاف می کنند معرفی کنیم به مقاماتی که برای جلوگیری مهیّا هستند و مشکلات را هم تحمّل کنیم.» (75)
و نیز فرموده:
«امر به معروف و نهی از منکر دو اصلی است در اسلام که همه چیز را می خواهد اصلاح کند یعنی با این دو اصل می خواهد تمام قشرهای مسلمین را اصلاح بکند. به همه ماموریت داده به تمام افراد زیر پرچم ماموریت داده که باید وادار کنید همه را به کارهای صحیح و جلوگیری کنید از کارهای فاسد. این طور نیست که شما فقط یک ماموریتی دارید و آن این است که خودتان یک کارهای خوبی بکنید، از کار بد احتراز کنید، ماموریت زیادتر از این است، خودتان و همه را هم و هیچ فرقی هم بین قشرها در این امر نیست که همه باید اطاعت خدا بکنند و همه باید حفظ این پاسداری را بکنند.» (76)
از جمله رهنمودهای حضرت امام به مردم، شجاعت در بیان حق و عدم ترس از مردم است. امام که خود در این جهت کم نظیر است و در طول عمر با برکت خود ثابت کرد آنجا که وظیفه الهی در بین باشد از هیچ قدرتی هراس ندارد به ملت نیز توصیه می فرماید که در برابر انحرافات بایستند و از هیچ کس ترس نداشته باشند، در همه حال رضای ذات الهی را در نظر بگیرند و وظیفه خود را انجام دهند:
«همه ما... مسئولیم در مقابل خدا و در مقابل وجدان... اگر یک فرد خیلی به نظر مردم پائین فردی که به نظر مردم خیلی اعلا رتبه هم هست، اگر از او یک انحرافی دید بیاید. اسلام گفته برو به او بگو نکن ـ بایستد در مقابلش بگوید این کارَتْ انحراف بود نکن، می گویند عمر گفت [در وقتی که خلیفه بود] که من اگر چنانچه خلافی کردم به من مثلاً بگوئید، یک عربی شمشیرش را کشید گفت ما با این مقابل تو می ایستیم اگر تو بخواهی خلاف بکنی ما با این شمشیر مقابلت می ایستیم.»(77)
«تربیت اسلامی این است که در مقابل اجرای احکام خدا و در مقابل راه انداختن نهضت های اسلامی هیچ ملاحظه از کسی نکند، این آقاست این غیر آقا این پدر است این پسر است، این رئیس است این مرئوس است. ابداً این مسائل نباشد در کار، مسئله این باشد که آیا به طریق اسلام عمل می کند یا نه، به طریق اسلام عمل می کند هر فردی باشد باید از او قدردانی کرد و تشویق کرد و محبت به او کرد.
برخلاف اسلام که باشد هر فردی می خواهد باشد یک روحانی عالی مقام یک آدمی باشد که مثلاً راس باشد، یک سر کرده باشد، وقتی دیدند برخلاف مسیر دارد عمل می کند هر یک از افراد موظفند که به او بگویند که این خلاف است... همه ما الان موظفیم به این که اعمالی که خودمان می کنیم یک اعمالی نباشد که چهره انقلاب ما را مشوّه کند غیر از آن طور که خدا می خواهد عرضه کنیم.» (78)
با کمال تاسف باید این حقیقت را بپذیریم که امر به معروف و نهی از منکر با آن همه عظمتی که از دیدگاه اسلام دارد ما مسلمانان چندان بدان اهمیّت نمی دهیم و در واقع باید گفت این دو واجب در نزد ما فراموش شده و به آن توجّه نداریم.
خوشبختانه بعد از پیروزی انقلاب نسبت به احیاء بعضی از واجبات تلاش های مهمّی صورت گرفت از جمله در رابطه با اقامه نماز می توان نام برد که سالهاست ستادی تشکیل شده و برای احیاء این واجب بزرگ الهی در مراکز دولتی و خصوصی حتی در مسیر بین شهرها اقدامات خوبی انجام گرفته و دهها کتاب و صدها مقاله در این رابطه نوشته شده و هر سال ستاد اقامه نماز با دعوت از اساتید و دانشمندان و تشکیل سمینار برای موفقیت و پیشرفت بیشتر در این کار تبادل نظر می کنند و البته همه این کارها لازم و ضروری و درخور ستایش است. اگر برای احیاء امر به معروف و نهی از منکر همین تلاش ها صورت گرفته بود امروز شاهد بخشی از خلاف کاریها در سطح ادارات و بدحجابی و مفاسد اخلاقی در سطح جامعه نبودیم. لذا برای عملی کردن و احیاء امر به معروف نکاتی به نظر می رسد.
اولین گام برای احیاء این دو اصل بزرگ اسلام، طرح مباحث آن در کتب درسی از دوره دبستان به بعد است. لازم است کودکان و نوجوانان و جوانان به خوبی با مسائل آشنا و به جایگاه عظیمی که این دو واجب در اسلام دارند واقف گردند. در دوره دانشگاه نیز مقتضی است اهمّ مسائل آن در یکی از کتب دروس عمومی که همه دانشجویان موظّف به خواندن آن هستند تبیین گردد.
خطبا و گویندگان، ائمه محترم جمعه و جماعات باید بیش از هر چیز به این امر عنایت داشته باشند و مردم را به مسائل آن آگاه کنند و مسئولیت مهمّی که مردم در برابر این دو واجب الهی دارند و هم چنین پیامدهای بدی را که در اثر ترک امر به معروف و نهی از منکر متوجه جامعه و فرد می شود برای مردم گوشزد کنند. در این رابطه صدا و سیما می تواند نقش مهمی داشته باشد. هفته ای حداقل یکی دو ساعت با برنامه ای منظم مباحث امر به معروف وسیله نخبگان حوزه و دانشگاه برای مردم مطرح شود حتی از طریق فیلم و تئاتر می توان در این رابطه به مردم آگاهی و جهت داد. بنابراین هنرمندان نیز وظیفه دارند که نسبت به این امر مهم اقدام کنند.
مهمّ ترین عامل عملی کردن امر به معروف تشکیل اداره و ستادی قوی و نیرومند است. قبلاً اشاره شد حضرت امام در روزهای اولیه بعد از پیروزی انقلاب طیّ حکمی دستور تشکیل اداره امر به معروف و نهی از منکر صادر فرمودند که متاسفانه به عللی از تشکیل آن جلوگیری شد.
ممکن است در حال حاضر نیز در برخی از شهرها ستادی بنام امر به معروف باشد لکن با کمترین تشکیلات و قدرت که در واقع وجود و عدم آن مساوی است. اداره امر به معروف باید تحت ضوابط قانونی با تشکیلاتی منظّم و قدرت خیلی زیاد تاسیس شود به طوری که بتواند نسبت به بالاترین فرد هم در صورت تخلّف برخورد کنند.
بدیهی است تشکیل یک ستاد گرچه قوی بدون حمایت و پشتوانه مردمی نمی تواند بر همه امور نظارت داشته باشد از این رو لازم است نیروهای متعهد و متدین در ادارات و میان اصناف و بازاریان شناسائی و کلاسهای آموزشی به عنوان نماینده ستاد در همه مراکز دولتی و غیردولتی ناظر بر افراد و جریان امور باشند و هر کار خلاف شرع که مشاهده می کنند، نخست با نرمی و ملاطفت گوشزد کنند و فرد متخلّف را اصلاح کنند و اگر از این طریق نتوانستند وی را اصلاح کنند به ستاد گزارش کنند. در سطح شهر نیز از نیروهای بسیج و متعهد با آموزش قبلی برای جلوگیری از منکرات و امر به معروف کمک بگیرند. هم چنین در مدارس، دبیرستانها و دانشگاهها از میان دانش آموزان و دانشجویان مومن و متدین افرادی انتخاب و این وظیفه را به آنها واگذار نمایند.
البته باید در انتخاب افراد برای این کار دقت زیاد نمود. اولاً باید این افراد از نظر تعهد و ایمان در سطح بالایی باشند. ثانیاً کاملاً به شرایط و مراتب امر به معروف و نهی از منکر مطلع باشند و طّی جلسات متعدد آموزش ببینند. ثالثاً هر کدام موظّف باشند بیلان کار و فعالیت خود را هر ماه گزارش کنند. با این برنامه می توان فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر را در جامعه زنده کرد و افراد را به این مسئولیت بزرگ الهی توجّه داد و در پرتو آن جلوی خیلی از مفاسد و گناهان را گرفت. عامل بسیاری از مفاسد و منکراتی که در جامعه انجام می گیرد بی تفاوتی در برابر گناهکاران است. اگر افرادی در برابر گناه عکس العمل نشان دهند، گناهکار اصلاح می شود. خانمی که حجاب اسلامی را رعایت نمی کند اگر از وقتی که از منزل بیرون می آید تا زمانی که مراجعت می کند چندین نفر به او تذکر دهند که حجاب جزء ضروریات دین است چرا مخالفت فرمان الهی می کنی و شیطان و دشمنان اسلام را با این عمل خوشنود می نمایی، متوجه می شود که جامعه روش او را نمی پسندد از این رو در عمل خود تجدیدنظر می کند و روز بعد با حجابی بهتر بیرون می آید. برای اثبات تاثیر امر به معروف و نهی از منکر زیبنده است به گوشه ای از تاریخ سیدجمال الدین اسدآبادی اشاره ای داشته باشیم:
سیدجمال الدین اسدآبادی برای نجات ممالک اسلامی هنگامی که وارد مصر شد انجمنی تشکیل داد. اعضای انجمن که بیش از چهل نفر نبودند موفق شدند در مدت نزدیک به یک ماه کارهای مهمّی انجام دهند. این گروه مواد هفده گانه ای برای خود تدوین کردند که یکی از مواد آن امر به معروف و نهی از منکر بود. بعد از یک ماه که بیلان کار خود را دادند موفق شدند در اثر امر به معروف و نهی از منکر کارهای مهمی انجام دهند. از آن جمله هشتصد نفر معتاد به مشروبات الکلی را توبه دادند، هزار و سیصد نفر از مسلمانانی که نماز نمی گذاردند را وادار به خواندن نماز کردند، چهارصد نفر از زنان فواحش و منحرف را وادار به توبه کردند، هشتاد نفر از مستخدمین ادارات انگلیسی را وادار به استعفا از خدمت به آن دولت حیله گر نمودند، پانصد نفر از رجال و ثروتمندان مصر را وادار کردند تا از خریدن اشیاء لوکس و تجملّات زندگی که از ممالک بیگانه و مخصوصاً انگلستان وارد می شود خودداری کنند، سی و پنج نفر نصرانی و پانزده یهودی و هفتاد نفر بت پرست را مسلمان کردند. آری، چهل نفر مسلمان مومن و متعهد که برای مدت کوتاهی دستورات اسلام را عمل کردند تحوّلی در جامعه مصر ایجاد کردند تا آنجا که لرد کرومر مشاور مالی انگلیس در یکی از گزارشات خود به لندن می نویسد که بدین وسیله به زمامداران انگلیس اعلام خطر می کنم. اگر یک سال انجمن وطنی تحت رهبری سیدجمال الدین اسدآبادی ادامه پیدا کند نه تنها سیاست و تجارت انگلیس در آسیا و افریقا یکسره نابود خواهد شد بلکه ترس آن است که نفوذ کشورهای اروپائی یک باره در سراسر جهان به خطر افتد. از این رو دولت انگیس دستور متفرق کردن انجمن وطنی مصر را صادر کرد و سیدجمال را از آنجا تبعید کردند.(79)
عمل به دستورات اسلام این چنین تحولی در جامعه ایجاد می کند به طوری که قدرتمندترین دشمنان خود را به وحشت می اندازد. افسوس که ما از اسلام فاصله گرفته ایم. چه بسا برخی از اعمال ما باعث شود که دیگران نسبت به اسلام بدبین و بی رغبت شوند.
زیبنده است با نصیحتی از حضرت امام به عنوان حُسن ختام این بحث را به پایان رسانیم.
«سزاوار است که آمر به معروف و ناهی از منکر در امر و نهی و مراتب انکارش مانند پزشک معالج مهربان و پدر باشفقت که مراعات مصلحت مرتکب را می نماید باشد و انکارش لطف و رحمت برای او خصوصاً و برای امت عموماً باشد و قصدش را فقط برای خدای متعال و رضایت او قرار دهد و این کارش را از آلودگیهای هواهای نفسانی و اظهار بزرگی خالص نماید و نفس خویش را منزّه از عیب نداند. و برای آن بزرگی یا برتری بر مرتکب قائل نباشد که چه بسا برای شخصی مرتکب گناه ولو گناهان کبیره باشد ولی صفات خوب نفسانی نیز داشته باشد که مورد رضایت ذات الهی باشند و خداوند متعال او را به خاطر این صفات دوست بدارد گرچه گناه او مورد بغض خداوند است و چه بسا آمر و ناهی عکس او باشد اگرچه بر خودش مخفی و پوشیده است.» (80)