متنی را که در زیر می خوانید عینا مصاحبه آقای داریوش فروهر (وزیر کار کابینه دولت موقت انقلاب) با مسئول واحد خاطرات موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی است که در 29مهرماه سال1377انجام یافته است.
خوانندگان محترم "حضور" به این نکته توجه دارند که در تنظیم تاریخ شفاهی انقلاب گویندگان خاطره - چنانچه اشاره شد - به تناسب علایق و سلایق فکری و سیاسی خویش و از منظر نگاه خود به بازگویی وقایع انقلاب و تحلیل آن می پردازند و طبعا داوری در مورد نقلها و تحلیلها پس از گردآوری کلیه خاطرات و اطلاعات و اسناد و مدارک و انطباق نقلها و تحلیلهای متعدد از یک واقعه امکان پذیر است.
"سردبیر"
- ضمن تشکر از فرصتی که به ما دادید، لطفا در ابتدا نحوه آشنایی خودتان را با حضرت امام خمینی بیان بفرمائید.
آقای داریوش فروهر: شاید در دهه بعد از 1320، چند بار با نام ایشان برخورد کرده بودم، و شاید در سالهای 28 و 29 یک کتاب کوچک بنام کشف الاسرار، اگر اشتباه نکنم، از ایشان در دوران دانشجویی خواندم و یک آقایی که دانشجوی دانشگاه حقوق بود، و در قم آمد و رفت داشت این کتاب را به من داد، صرف نظر از موضوعهایش که جنبه ضد دیکتاتوری دوران رضاشاهی داشت، شیوه نگارش، آنهم از یک روحانی برای من جالب بود، چون، خیلی علاقمند بودم به کاربرد واژگان فارسی و در آن کتاب گاه واژگان فارسی به کاربرده شده بود که دیگران کمتر بکار می بردند، مددکاری فرض بگیرید، کمک کاری، یا مانند آنها، اکنون درست یادم نیست، نخستین برخوردی که به اسم ایشان داشتم، اگر اشتباه نکنم در زمان زمامداری دکتر محمد مصدق بود که در قم یک آشوبی به پا شده بود، به این ترتیب که توده ایها کوشش می کردند که هرجا که ممکن است اخلالهایی پدید بیاورند، از جمله چیزهایی راه می انداختند، گروههایی در روزهای جمعه راه می انداختند و گویا در قم یکی دوبار رفته بودند و اگر اسم را اشتباه نگویم در اشنویه که حضرت آیت الله بروجردی تابستانها به آنجا می رفتند. یک عده از جوانان، زن و مرد توده ای رفته بودند به آنجا برای پیک نیک، و این مورد اعتراض روحانیون و طلبه ها قرار گرفت و بهرحال در شهر قم آیت الله داشتند که از او پیروی می کردند، بنام آیت الله برقعی، در شهر قم درگیری به پا شد و در آن درگیری، درست به یاد ندارم که یکی دو نفر کشته شدند یا نه، ولی بهرحال چند نفر از طلبه ها زخمی شدند و در بیمارستان خوابیدند، دولت هیتئی فرستاده بود به حضور حضرت آیت الله بروجردی و از زخمی شدگان دیدار کرد، باید آنچه که می گویم عکس در روزنامه آسیای جوان آن هنگام باشد، که فرماندار نظامی قم، معاون وزارت کشور، آقای شهشهانی ویکی دو نفر دیگر که اکنون به یاد نمی آورم، آنجا عکسی بود از یک روحانی بسیار خوش سیما، زیر عکسها نوشته بود که فرماندار نظامی، معاون وزارت کشور و حاج آقا روح الله نماینده آیت الله بروجردی، بعد دیگر من برخوردی با نام ایشان نداشتم، بعد از بیست و هشتم مرداد هم کوششهایی گسترده در حوزه های علمیه برضد دیکتاتوری نبود، تا اوج کوششهایی که جبهه ملی می کرد و من هم در یکی از حزبهای وابسته به جبهه ملی، یعنی حزب ملت ایران، درآن جبهه کوشا بودم و عضو شورای مرکزی آنجا بودم، شاه شروع کرد که یک رشته به گمان خودش اصلاح بکند، پیش در آمدش این بود که امینی با لایحه هایی سرکار آمده بود و آمریکائیها در صدد بودند که برنامه هایی اجرا بکنند، هرجا هم که نفوذ داشتند، این برنامه ها را اجرا کرده بودند برای پدید آوردن یک طبقه متوسط، که به خیال خودشان این طبقه متوسط بتواند جلوگیر پیشرفت اندیشه های چپ باشد، که آن موضوع اصلاحات ارضی و اصلاحات مالیاتی و همانند آنرا پیش کشیده بود، شاه بهرحال آمریکایی ها را قانع کرد که این کارها را خودم انجام می دهم ضرورت ندارد که نخست وزیری که با من دم سازی داشته باشد انجام بدهد، امینی کنار رفت و علم روی کار آمد ولی وزیر کشاورزی دکتر امینی، دکتر ارسنجانی در کابینه علم باقی ماند که اصلاحات ارضی را اجرا کند، به تدریج شاه داعیه دار اصلاح کارها شد، و از انجمن ایالتی و ولایتی صحبت شد . در انجمنهای ایالتی هم گویا شرط بیرونی از ادیان الهی حذف شده بود، برای نامزدها، هم موضوع جنس رای دهندگان، یعنی زن و مرد بودن، وهم روی اینکه این اصلاحات را بخواهند گسترش بدهند، پیش از آنچه که به انقلاب سفید نام گرفت و رفراندوم ششم بهمن، اعتراضهایی که شد، آن هنگام نام حضرت آیت الله العظمی خمینی بیشتر به گوش می رسید. البته چیزی که باید گفت در فروردین سال 1340، حضرت آیت الله بروجردی در گذشته بودند، طبیعی بود که در موضوع جانشین، یا بررسی کسی که شایستگی مرجع تقلید دارد صحبت می شد، اما زیاد به سیاست کشیده نمی شد، شاه البته نظرش این بود، چون رسم بود که شاه تلگراف می کرد و تسلیت می گفت در گذشت را، تسلیت در گذشت آیت الله بروجردی را به نجف، به حضرت آیت الله حکیم زد، شاید این طرز تفکر بود که مرجع تقلید شیعیان از ایران بیرون برده بشود، بهرحال از اسامی که نام برده می شد، یکی هم حضرت آیت الله العظمی خمینی بودند، تا اینکه موضوع رفراندوم که پیش آمد، مبارزه روحانیون خیلی جدی تر شد و باز ما می شنیدیم که آنکس که پیش از همه و پیش از همه حرکت می کند، آیت الله العظمی خمینی است. من و هم اعضای جبهه ملی و شاید حدود دویست نفر از اعضای عالی آن در ماههای بهمن و اسفند دستگیر شده بودیم و در زندانهای قصر و قزل قلعه بودیم، روحانیونی را کم و بیش به آنجا می آوردند و بعد از چند روز آزاد می کردند، بعد شنیدیم - زندان بودیم - که موضوع مدرسه فیضیه دوم فروردین در سال 1342 به وجود آمد خوب بیشتر صحبت جدی بودن مبارزه روحانیون با دیکتاتوری طرح شد، تا باز در زندان بودیم که یک روز دیدیم وضع غیر عادی است. چون ما در خارج از قلعه نگه داشته می شدیم، از روی پلکان آنجا شهر پیدا بود، تقریبا نشانه های آتش سوزی نمایان بود، ما از خانه برایمان غذا می آوردند، آن روز برای ما غذا نیاوردند، فهمیدیم که شهر غیر عادی است، کم و بیش ما با خانواده خودمان که دیدار داشتیم. شنیده بودیم که عاشورا در قم حضرت آیت الله العظمی خمینی سخنرانی تندی کرده اند. دیگر از اینکه ایشان شب دستگیر شده اند چیزی نمی دانستیم، آن روزی که می گویم روز پانزدهم خرداد بود، که بعد ازظهر آن روز سرلشکر پاکروان که آن موقع رئیس ساواک بود، چگونگی را اعلام کرد و در درون زندان واقعیتش این بود که کسانی می آمدند با آقایان صالح و صدیقی و سنجابی صحبت می کردند که التیامی بدهند بین دولت و مردم، بعد از این جریان وقتی آن نماینده آنها آمد، آقای صالح گفت که کاری که انجام شده است، در تاریخ ایران سابقه نداشته است، گذشته از کشتن مردم، اینکه یک مرجع تقلید دستگیر بشود و زندانی بشود، و وضعش روشن نباشد، بهرحال به صورت یک عامل موثر در رویدادهای کشور، ایشان درآمدند و ماهم از این راه با ایشان آشنا شدیم بعد که ایشان از زندان آزاد شدند، مدتی بعد، شاید یکماه، یکماه و نیم، من و دیگر کوشندگان جبهه ملی آزاد شدیم، ایشان می آمدند و برای ما تعریف می کردند که این سه روزی که ایشان در داودیه بودند، شهر بطور کلی می آمدند به دیدن ایشان و بعد بردند ایشان را به قلهک اگر اشتباه نکنم. منزل آقای روغنی، بعد دیگر آنجا در حقیقت در حصر به سر می بردند و اجازه دیدار داده نمی شد. در فروردین هم خبر داده شد که منصور ایشان را بلافاصله بعد از آمدن آزاد کردند، ولی بهرحال شکل آزادی را خبر نداشتیم، آن موقع جبهه ملی، یک نشریه ای جوانانش داشتند بنام پیام دانشجو، که شاید نخستین بار خارج از چیزهای رسمی جبهه ملی، آزادی ایشان و برگشتن ایشان به قم تبریک گفته شده بود، متاسفانه آزادی من زیاد طول نکشید و در پایان شهریور سال 1343 دوباره به زندان رفتم، در زندان بودم که موضوع کاپیتولاسیون، پیش آمد. یعنی موضوع دادن یک امتیازهای خاص به مستشاران به ویژه نظامی آمریکا، که ایشان آن سخنرانی معروف را کردند و بعد ما در یک بخشی از زندان انفرادی بودم، ولی چون دو نفر زندانی در این کریدور و چهار سلول بیشتر نبود، دیگر دربست ما آنجا بودیم، یک گروهبان دوم داشت زندان که این بعد از بیست و هشتم مرداد و لشکر 2 زرهی متصدی زندان بود، و در قزل قلعه هم متصدی زندان بود و ما را خوب می شناخت، آمد در آن کریدور و گفت اکنون برای شما میهمان می آید، خوب من چون چندین دوره زندانی او بودم، با من خیلی برخورد دوستانه می کرد، گفت میهمان است با یک لحجه آذربایجانی، دیدم یک روحانی بلند بالای جوانی وارد شد، و خود آن کس که همراهشان بود گفت فرزند حضرت آیت الله خمینی است، خوب طبیعتا با هم آشنا شدیم و تا پایان زندان ما تقریبا با هم غذا می خوردیم، چون گفتم بعد از آمدن ایشان شدیم سه نفر، که هرکدام پرونده جداگانه ای داشتند، یکی از افسران نظامی حزب توده بود که آمده بود و برای بازسازی سازمانشان، او را گرفته بودند و آنجا بود، پرویز حکمت جو و بعد از چند سال محکوم به حبس ابد و بعد محکوم به اعدام شد و بعد هم درون زندان او را کشتند، بهرحال از طریق حاج آقا مصطفی خمینی من آشناتر شدم با شخصیت و نظرهای امام، و برخورد بسیار دلیرانه حاج آقا مصطفی برایم گیرندگی خاص داشت، خوب یادم هست که همان موقع منصور کشته شد و رئیس ساواک را عوض کردند و ارتشبد نصیری را از شهربانی آوردند و رئیس ساواک گذاشتند، یک روز گفتند که چند روز بعد از ترور منصور، الان به شک افتادم که بعد بود یا قبل، فکر می کنم که حاج آقا مصطفی را در دیماه آزاد کردند، یک روز ایشان را بردند، دیدار، اینکه می گویم و آن نکته ای که می خواستم از ایشان بگویم، ایشان وقتی می آمدند بازدید کنند از داخل زندان، بخصوص یک هیئتهایی، مخصوصا از دادستانی ارتش می آمدند، می نشست و به تلاوت قرآن می پرداخت، بلند بلند می خواند، و هیچکس به سلول ایشان نمی رفت و هیچوقت هم قلم و کاغذ به او نمی دادند، کاغذ کم می دادند ولی بهرحال وسیله تحریر داده بودند، من یک مقداری به ایشان می دادم، و می پرسیدم که شما اینجا چه چیزی می نویسید ایشان می گفت که دارم حساب می کنم، چون آن موقع مسئله فضاپیماها پیش آمده بود و به کره ماه می رفتند، می گفت دارم حساب می کنم اوقات و شکل قبله را در این جور مسافرتها باید چه کرد، بهرحال من در مدتی که ایشان زندان بود، آن چیزی هم که یادم آمد آمدن ارتشبد نصیری بعد از رفتن ایشان بود، کسانی هم از روحانیون بودند که آنها را به قسمت عمومی زندان می بردند، اگر اشتباه نکنم، چهره هایی که الان یاد دارم، چون سلولها یک پنجره های نرده دار بود، از پشت آن می شد بیرون را ببینی، و اگر از بیرون داخل را نمی شد دید، از پشت که می دیدیم من و حاج آقا مصطفی، بعضی از روحانیون که در حیاط قدم می زدند، آنهایی را که من به یادم می آید، شاید حضرت آیت الله ربانی شیرازی بود، که من نشناختم، حجت الاسلام مروارید، حجت الاسلام شجونی، بعد البته بیشتر از روحانیون را به زندان می بردند، این دیگر موقعی بود که حضرت امام را به تبعید برده بودند، بعد از چهل و پنج، یا چهل و ششمین روز، شاید پنجاه و یک روز شما بهتر می توانید تاریخ آنرا بدست بیاورید، رئیس ساواک آن موقع با حاج آقا مصطفی یک دیداری کرد و ایشان گفت که به من گفتند که من بروم به قم و بعد باید از ایران بیرون بروم.
- سرهنگ مولوی نبود؟
فروهر: بله، سرهنگ مولوی. وگفت: من گفتم خیلی خوب می روم، در نظر دارم که به قم بروم ولی به این سادگی نروم، بعد هم ایشان را تقریبا به اجبار از تهران بیرون بردند. زندان من دو سال و نیم طول کشید، من سه سال محکوم شدم ولی دو سال و نیم طول کشید، که روحانیون دیگری را هم در زندان می دیدم، من در زندان بودم که حضرت امام را از ترکیه به نجف بردند که حاج آقا مصطفی هم همراه ایشان بود.
- چون در آن ایام وقتی نهضت روحانیت شروع می شود، سایر گروههای سیاسی هم سعی می کنند که ارتباط برقرار بکنند، با قم و به ویژه حضرت امام، آیا جبهه ملی هم تلاشی برای این کار انجام داد یا نه؟
فروهر: جبهه ملی تا آنجایی که من می دانم، بازاریهایی بودند که خدمت حضرت امام می رفتند ولی خود جبهه ملی که بخواهد ارتباط رسمی بگیرد من از آن خبر ندارم.
- یعنی مثل آقای مانیان، چه کسانی بودند؟
فروهر: بله، حاج بابا، مانیان، پور صالح که وقتی من زندان بودم، به همسر من پیشنهاد کرده بود که او را به قم ببرد، وقتی ایشان هنوز دستگیر نشده بودند، در سطح رهبری من خبری ندارم، حتی خبر اینکه از نهضت آزادی هم کسی، چون نهضت آزادی از جبهه ملی جدا بود، کسی به طور رسمی رفته باشد خدمت ایشان حتی موقعی که سران نهضت آزادی را محاکمه می کردند، حضرت امام بودند و در قم تشریف داشتند و کوششهایی کردند، ولی اینکه اظهارنظری یا بعد از محکومیت آقای طالقانی و آقای بازرگان و آقای سحابی و سایرین من از حضرت امام ندیدم، ولی بعد از محکومیت اینها یک اعلامیه اعتراض ، یا یک نامه اعتراض نوشتند.
- البته ظاهرا در منزل علامه طباطبایی یک دیداری بوده است، مهندس بازرگان و آقای سحابی و اینها دیداری با حضرت امام داشته اند؟
فروهر: من خبر ندارم.
- پس این افراد از جبهه ملی از روی علایق شخصی فقط رفته بودند و دیدار کرده بودند.
فروهر: بهرحال تا اینجایی که من می دانم، می گویم که ما زندان بودیم، تا آنجایی که ما آگاهی داریم میتینگ شد، از بازار آمدند تا دانشگاه، که فردایش پانزدهم خرداد رخ داد، تقریبا بازاریها و دانشجوهای ملی، در آمیخته بودند با هواداران حضرت آیت الله العظمی خمینی، بخصوص چند تن از کسانی که بعد هم عنوان هیئت موتلفه پیدا کردند و از بازماندگان فدائیان اسلام بودند، کسی که خیلی نزدیک بود به این کوشندگان ملی یا بازار، در دانشگاه، آقای حاج مهدی عراقی بود، ولی اینکه بطور رسمی نمایندگانی از طرف جبهه ملی برود، نه، چون جبهه ملی در همین هنگام از لحاظ داخلی دچار یک بهم ریختگی بود و یک جناح آن چندان آمادگی ادامه مبارزه را نداشتند، و یک جناح آن می دانستند، که گفتم خود من پیش از اینکه امام تبعید بشوند، دو مرتبه به زندان افتادم.
- سئوال دوم در مورد جزئیات بیشتری است که از ارتباط جنابعالی با مرحوم حاج آقا مصطفی هست، بویژه اگر ایشان نکاتی راجع به امام می گفتند اگر خاطرتان هست بیان بفرمائید، مثلا این لایحه کاپیتولاسیون را نگفتند که چطوری به دست امام رسید؟
فروهر: راجع به نحوه آن چیزی خاطرم نمی آید که گفته باشند، ولی بطور کلی از نظرات امام و برخورد ایشان، آن شبی که می خواستند دستگیر کنند، در پانزدهم خرداد، یا شب پیش ازپانزدهم خرداد، و این بار دستگیری ایشان همیشه صحبت می کردند، نکته خاصی من الان در ذهنم نیست آن چیزی که به روی ذهن من نشست، دلیری و استواری ایشان در برخورد با گماشتگان ساواک بود.
- این زندانی که فرمودید زندان قزل قلعه بود؟
فروهر: بله، قزل قلعه بود.
- و آن سلول انفرادی بود که شما سه نفری آنجا بودید؟
فروهر: نه، ببینید ، این قزل قلعه، از قلعه های دفاعی ایران شاید از زمان محمد شاه قاجار ساخته شده بود، قزل قلعه ها، معمولا یک ساختمان دور می گردد و یک حیاط وسط بعد دو طرف ساختمان را، دو ضلع شرقی و غربی قزل قلعه را، وسط آنرا یک راهرو گذاشته بودند یک رشته دیوار و درب این سمت، و یک رشته دیوار و درب آن سمت، در هر دو ناحیه شرقی و غربی و اینها را به اندازه دو متر، یک متر و نود سانت وسط آنرا دیوار کشیده بودند و یک طاق کوچکی گذاشته بودند، و یک پنجره به طاق، که در هر بخش بیست و چهار سلول بود، من و حاج آقا مصطفی و حکمت جو. دو سه تا سلول بودیم، ولی چون پرونده های ما به هم ربطی نداشت، هیچکدام آن شکلی نبودیم که برای بازجویی های ساواک اهمیتی داشته باشد، با هم آزاد بودیم که باشیم. باهم می نشستیم و غذا می خوردیم.
- آن ایام از منزل غذا می آمد، یا از خود زندان؟
فروهر: من، برایم غذا از منزل می آوردند، با توجه به اینکه، البته خانواده مادری حضرت حاج آقا مصطفی، حضرت آیت الله ثقفی در تهران بودند، ولی روزهای آغازین که به ایشان اجازه نمی دادند، غذایی که برای من می آوردند با هم می خوردیم، گاهی سه نفری، ولی بیشتر من و حاج آقا مصطفی.
- ایشان مشکلی نداشتند، باتوجه به اینکه فرمودید حکمت جو، توده ای بود؟
فروهر: من هیچوقت ندیدم که ایشان اشکالی به این قضیه داشته باشند، بطور کلی من ایشان را دارای خیلی سعه صدر، و در عین یک باور ناب، دارای این شان می دیدم که برای خودشان این موضوعات برایشان دشواری نیست، لابد راه حل اجتهادی آنرا هم پیدا کرده بودند؟
- خاطرات دیگری با ایشان ندارید؟
فروهر: نه، من نخستین سال انقلاب، این آقای دعایی تازه رفته بود به [ روزنامه] اطلاعات و شماره مخصوص می خواستند بدهند و در سالگرد حاج آقا مصطفی، و دادند یکی از کسانی که با او مصاحبه کردند من بودم، بعد حضرت امام هم این مصاحبه را دیده بودند و راجع به آن هم با من صحبت کردند.
- یعنی اول آبان سال 1358.
فروهر: بله، شماره مخصوصی به قطع همین ضمیمه روزنامه اطلاعات، که سالهای بعد شروع شد یک شماره مخصوص در مورد درگذشت ایشان بود.
- امام اظهارنظری کرده بودند یا نه؟
فروهر: نه، امام بعد که من خدمت ایشان رسیدم، گفتند که مصاحبه تو را خواندم.
- در مقطع حضور امام در نجف، خودتان ادامه بدهید، که اگر خاطره ای ارتباطی، دیداری مستقیم، یا غیر مستقیم بوده است، مطرح بفرمائید؟
فروهر: بعد از این دوره زندان که گفتم در آبان ماه سال 1345 تمام شده دیگر ایشان در نجف بودند، مبارزه در حوزه علمیه قم گاهی بیشتر، گاهی کمتر ادامه پیدا می کرد. من موقعی که این بار مرا به زندان قصر بردند، یکسال قصر نگه داشتند، بعد برگرداندند به قزل قلعه، تا مرا آزاد بکنند چند ماه طول کشید. در این بار من در حیاط زندان بودم و سه تا زندانی بیشتر وجود نداشت و خلوت بود زندان در این اتاقهای بزرگ بود، در یکی از آنها من تنها بودم، در یکی از آنها اگر اشتباه نکنم، دکتر پیمان بود که قبلا دوستانش را گرفته بودند و ایشان فراری بود تا اینکه او را گرفته بودند، و در اتاق وسط، حضرت آیت الله ربانی شیرازی و حضرت آیت الله منتظری بودند، خوب چند ماهی که آنجا بودم، این بار فرصت بیشتری شد که هم به نهضت روحانیون و هم به شخصیت حضرت امام بیشتر آشنا بشوم، و پی ببرم.
- چه ویژگیهائی از ایشان آن موقع برای شما مهم بود؟ از امام چه چیزهایی برای شما جالب بود؟
فروهر: بهرحال هم ایشان را از لحاظ، پرهیز و دانش، جدا از دیگران و برتر از دیگران عنوان می کردند، توام با اینکه بسیاری اصولا بینش سیاسی ا یشان را قبول داشتند، حالا جلوتر که بیائیم، هنگام مبارزه، و صحبتی که بین من و آیت الله ربانی شیرازی شد را برای شما می گویم، بهرحال آن یک دوره فترت بود برای کارهای سیاسی، و در سال 49 من به زندان رفتم اما می شود گفت که یک موضوع استثنایی، اختصاصی بود، یعنی موضوع و یا در کشور یک مبارزه وجود نداشت و آن موضوع توطئه جداسازی بحرین از ایران بود، و حزبی که من عضو آن بودم، آن موقع جبهه ملی هم فعالیتی نداشت، حزبی که من عضو آن بودم، اعلامیه داده بود، و چند نفر از دوستان ما را گرفتند، بهرحال منظورم این است که [ در آن موقع] مبارزه روحانیون، آن پی گیری، پیوستگی را که در حال گداخته بودن و شعله ور بودن باشد، نداشت، گاهی نواری، سخنرانی، از ایشان می رسید و دست به دست می گشت، در سال 1350، کم کم کارهای چریکی هم سازمان مجاهدین خلق، سازمان فدائیان خلق، شروع کردند ولی آن چیزی که همه گیر باشد نبود و حتی همان هنگام به فرض در زندان بودند روحانیونی مثل آیت الله ربانی شیرازی که می گفتند، بعدها البته تاییدشان را شنیدیم ولی آن موقع می گفتند که ا ین کارها مورد تائید حضرت امام نیست، بهرحال در این سالها، به ذهن من چیز قابل ذکری در رابطه با حضرت آیت الله العظمی خمینی نمی آید، تا اینکه این چیزها و چریکی هم خاموش شد، روحانیون هم غیر از چند نفر که به عنوان کمک به سا زمان مجاهدین خلق، دوباره در سال 53 گرفتند آنها را، یکی حضرت آیت الله منتظری، یکی حضرت آیت الله طالقانی، که البته آن رابطه اش با ملی ها و جبهه ملی سوای دیگران بود، ولی این بار به عنوان کمک به اینگونه سازمانها گرفته بودند او را، آقای حجه الاسلام هاشمی رفسنجانی، آیت الله لاهوتی، آیت الله مهدوی کنی و اینها را گرفتند، به طور کلی مبارزه روحانیون در این سالهای 51 تا 55 خیلی گداخته نبود، حتی بیشتر این آقایان که فعالیت داشتند، ساواک از آنها تعهد گرفته بود که به منبر نروند، بهرحال من باز در اینجا یک زندان سال 49 تا هفدهم فروردین سال 49 تا نوروز سال 52 را داشتم، نزدیک به سه سال و هفده روز کم، خیلی کم اتفاق افتاد که با بعضی از این آقایان روبرو بشوم ولی یک دوبار، حضرت آیت الله ربانی شیرازی را دیدم، این را به این جهت روی آن تاکید کردم که سال 1355، فضا حس می کردیم که جوری به جلو می رود که کوششها را گسترش می دهد از جمله، از یک طرف آقای مهندس بازرگان که از زندان بیرون آمده بود، شروع کرد، زیاد اعتقاد به کار سیاسی نداشت و صحبت از کارهای فرهنگی می کرد، از یک سو خود من از یکسوی دیگر کوششهایی می کردیم که یک حرکتی علیه وضع موجود بکنیم که بهرحال منجر شد به نامه سه امضایی که به شاه نوشته شد برای ترک دیکتاتوری، که این نامه را من امضاء کرده بودم و دکتر بختیار امضاء کرده بود و دکتر سنجابی، و آقایان نهضت آزادی اینکه در تهیه آن سهم داشتند ولی در مورد امضاء آن عقیده ای به نوع دیگر داشتند، و امضاء نکردند و در نتیجه کوششها هم در دو جناح انجام گفت، یک جهت ما که کوشش می کردیم که جبهه ملی را بازسازی کنیم و مطهری و اینها نزدیکتر بودند، کوشش می کردند، بیشتر کوشش می کردند به اسم جامعه حقوق بشر، در دوستان ما، یعنی حزب ملت ایران، بهرحال چون آن هنگام نیرویش در بازار از همه بیشتر بود و یا کوشاتراز دیگران بود، در جریان گسترش مبارزه سعی کردیم که با نهضت روحانیون که دچار یک فترت نسبی هم بود، نزدیک بشویم، حول و حوش همان نوشتن نامه بود که رابطه من با آیت الله ربانی شیرازی زیاد بود، این نکته ای که می خواستم یادآوری کنم، این بود که بعضی از دوستان ما، چون مصدق هم در گذشته بود، چهارم اسفند سال 1345 درگذشته بود، این پیشنهاد در حزب ملت ایران بود که ما باید که مبارزه ما با روحانیون در بیامیزد و برای نخستین بار، سخن از رهبری حضرت آیت الله العظمی خمینی پیش دوستان ما طرح شده که من این را با حضرت آیت الله ربانی شیرازی این را در میان گذاشتم، که این ممکن است که در نشریات به تدریج عنوان بشود، ایشان نظرش این بود که شما نباید بنویسید رهبر سیاسی، باید بنویسید، مرجع تقلیدی که درستی بینش سیاسی اش هم برای همه روشن شده است، یعنی نقل به عین نیست، نقل به مضمون است، منظورش این بود که همیشه باید مرجعیت ایشان را مورد تاکید قرار دارد و اینکه بینش سیاسی ایشان هم جا دارد که به عنوان یک رهبر از آن پیروی بشود.
- این چه سالی بود؟
فروهر: درست در بهار سال 1356، چون آن نامه در بیست و سوم خرداد سال 56 نوشته شد، و آن نامه را به وسیله آیت الله ربانی شیرازی به نجف فرستادیم، تا آنجایی که برای من گفته شده است مورد تائید ایشان قرار گرفت، و یک ماه بعد در یکی از چیزهایشان تشویق می کنند، روحانیون برجسته را که شما هم اعتراض کنید، مثل - شاید - رجال سیاسی، بنویسید اعلامیه بدهید، چون می گویم یک رکود وجود داشت، بهرحال ما این موقع آن شکل رابطه ای که غیرمستقیم نظرخواهی از حضرت آیت الله العظمی خمینی بکنیم، یا گزارش کارهایمان را برای ایشان بفرستیم، وجود داشت. از یکی یا دو سال پیش هم از دوستانی که خارج از کشور داشتیم مثل دفتر اروپایی حزب ملت ایران که خیلی نزدیک بود با بنی صدر و این آقای حبیبی، آقای بنی صدر هم از موقعی که پدرش، آیت الله بنی صدر در سوئیس درگذشت و جنازه را به نجف بردند که به خاک بسپارند، او هم همراه جنازه پدرش به آنجا رفت و بعد مورد پشتیبانی حضرت امام قرار گرفت، بهرحال مبارزه ملی ها، نه زیر نام جبهه ملی ولی زیر، بهرحال ملی بودند، داشت گسترش پیدا می کرد. از جمله کارهایی که کردیم، گروههایی بود در منزل یکی از بازاریها، در خیابان ری، به مناسبت میلاد حضرت رضا (ع) ، روز دوم آبان ماه سال 1356، قرار بود که در آنجا من سخنرانی بکنم، اجتماعی هم، از جمله هفده یا هیجده نفر از بازاریها، از جمله بعضی از بازاریهای که بعد به هیئت موتلفه پیوستند مثل این پور استاد و اینها هم جز این دعوت کنندگان بودند، اول یک تلفن از بازار به من شد که می گویند که حاج آقا مصطفی درگذشته است، بعد حدود ساعت ده بود که یکی از روحانیون جوان، پیش از اینکه از ایران برود مدتی مخفی بود. بهرحال من از او شناخت داشتم آقای حمید زیارتی، که قبلا به نام حمید روحانی او را می شناختند، درآمدند و آن کتاب نهضت خمینی یا نهضت روحانیون را نداشتند، از نجف به من تلفن کردند و با لحن اندوهباری به من گفتند که دوست شما درگذشته است، من هم گفتم که از بازار هم به من تلفنی شده بود و گفتم که تسلیت من را خدمت پدر بزرگوار ایشان بدهند و نخستین بار که در تهران سخن از درگذشت ایشان پدید آمد. همان عصر در گردهمایی که به مناسبت میلاد حضرت رضا (ع) برگزار شده بود در منزل یکی از بازرگانان جوان به نام حاج اصغر و به من گفتند که حالا میلاد است و این درگذشت هم پیش آمده است. نظرم این بود که ما کارمان را ادامه بدهیم. فقط ظاهر جشن نداشته باشد و چند تا پارچه سیاه هم در آنجا گزارده شده و در آغاز سخنرانی هم من تسلیت گفتم به مرجع تقلید شیعیان جهان با ذکر اسم، که شاید در یک مجلس رسمی مدتها بود که چنین چیزی پیش نیامده بود، خوب دیگر همه کوشندگان سیاسی، حالا من در دل و درون، گروندگان، اندیشه های چپ، چه می گذشت نمی دانم، ولی همه به صورت یک رهبر و یک نقطه امید برای پیکار با دیکتاتوری شاه به حضرت آیت الله العظمی خمینی نگاه می کردند، بعد همان درگذشت موضوع را خیلی، پشتیبانی و نام بردن از حضرت آیت الله العظمی خمینی را پدید آورد، در مجلسی که به عنوان ختم برگزار شد، بعد در مجلسی که به عنوان چهلم رفتیم به قم، که همین آقای جنتی در قم صحبت کرد خواسته اش این بود که اصل دوم قانون اساسی در مورد حضور پنج نفر از مجتهدین طراز اول در مجلس، انجام بشود، بهرحال آن روز عده ای از تهران به قم رفتند، از جمله من بودم و بعد هم دیگر پیش آمدن نام حضرت آیت الله العظمی خمینی، کم کم اوج گرفت که به آن مقاله بیشرمانه، رشیدی مطلق در روزنامه اطلاعات انجامید، بعد دیگر اعتراضات و درگیریها، همینطور، چهلم به چهلم و هفته به هفته، ادامه پیدا کرد، و در آن هنگام بود که تمام نیروهای ملی که در میدان بودند تلاشی هم برای بازسازی جبهه ملی شد، اول به عنوان اتحاد حزبها و نیروهای جبهه ملی وبعد که مبارزه گسترش بیشتری پیدا کرد، به نام جبهه ملی، به همین ترتیب. حتی این آقای بختیار که بعدها شکل دیگری به مبارزه اش داد، این را آقای بنی صدر روشن کرد بااینکه آن نامه سه نفری را ما داده بودیم برای حضرت آیت الله العظمی خمینی و ایشان هم تایید کرده بودند کوششها را، بختیار به عنوان یک سفر برای درمان به فرانسه رفت و بعدها، روز چهاردهم اسفند ماه سال 1359، بنی صدر گفت که این آمد و یک نامه خودش نوشت و همراه آن نامه که داده بشود به حضرت آیت الله العظمی خمینی که چون می دانست این نامه را داده اند، من ندادم، منظورش بنی صدر این بود که این که حالا حرفها را می زد، آن وقت خودش می کوشید که یک راه اختصاصی برای نزدیکی امام پیدا کند، و دستاویزش هم این بود که یکی از بزرگان بختیاری، امیر مفخم چندین سال حاکم خمین و محلات و سایر جاها بوده است.
- محتوای آن نام را اشاره نکردند؟
فروهر: محتوای نامه تقریبا معرفی خودش، و اینکه ما در درون ایران مشغول مبارزه هستیم، در آن نطق بنی صدر موضوع را خیلی روشنتر بیان کرده است.
- سئوالی که در این مرحله است، اینکه در واقع چه علتی وجود داشت، یا چه زمینه هایی وجود داشت، که حزب شما را به این قضیه رساند که باید وارد نهضت روحانیت بشود و رهبری امام را مطرح بکند؟ و بعد از این قضیه آیا در نشریات رهبری امام در واقع آورده می شد و تاکید می شد؟
فروهر: ببینید درست است که امام بیرون از کشور بودند، و شاید هم بشود و تعبیر کرد که در برابر بساط دیکتاتوری شاه و ساواک در آن وقت در دسترس نبودند، ولی بهرحال حرفی را که در دل مردم بود، شاید هم به سر زبانها می آمد، آنکه مردم ایران از نظام سلطنتی و وجود شاه بیزار شده اند، ایشان روشنتر و زودتر از بقیه می گفت، و آفت بزرگ زندگی مردم ایران هم آن نظام اجتماعی بود، مردم ایران، یکبار در جنبش مشروطیت شکست خورده بودند، این را یک پیوندی از استبداد و استعمار تلقی می کردند، در جنبش ملی شدن نفت شکست خورده بودند، باز این را یک پیوندی از استعمار و استبداد تلقی می کردند که در هر دو مورد بالاخره کانون آن نهاد لطنت بود. به این ترتیب مردم ایران به این نتیجه رسیده بودند که باید این بساط را دگرگون کرد، و کسی که به حق باید گفت تواناتر و آشکارتر از دیگران این سخن را به زبان می آورد و همه جا از استقلال و آزادی ایران دفاع می کرد، البته جایگاه دینی و مرجعیت موضوعی است بدون شک غیر قابل انکار که می توانست تارهای قلب مردم را به لزره درآورد، ایشان بود، ما در راستای هدفمان این برداشت را داشتیم که با پشتیبانی از ایشان، با پیروی از حرکتی که ایشان سالهاست دنبال کرده اند می توانیم به هدفهای خودمان برسیم. البته هدفهایی که ما آن هنگام برای خیزش مردم عنوان می کردیم و بعد هم دنباله دادیم، استقلال، آزادی و عدالت اجتماعی بود. حالا در جریان انقلاب این قست سوم، اول تعبیر شد به عدل اسلامی و قسط اسلامی، سرانجام بعد از پیروزی انقلاب به جمهوری اسلامی.
- این نکته ای که آقای ربانی شیرازی گفتند راجع به مرجعیت، این در واقع مورد تائید شما بود؟
فروهر: بله، مورد تائید ما بود که پیروی می کردیم، اصلا ما طرح کردیم، که ما می خواهیم در صحنه کارهای سیاسی خودمان رهبری آیت الله العظمی خمینی را طرح کنیم، ایشان نظرش این بود که شما باید طرح کنید ولی به عنوان مرجع تقلیدی که درستی بینش سیاسی او هم روشن شده است.
- نشریات شما هم این قضیه را مطرح کردند؟
فروهر: تمام نشریاتی که آن هنگام داشتیم، یعنی به عنوان خبرنامه جبهه ملی شروع کرده بودیم به بیرون آوردن، همه پر از خبر پیکارهای روحانیون و همواره یک بخشی از آن اعلامیه ها و نوارهای پیاده شده، به تدریج حتی، از زمستان 56 شاید از همان زمان، همزمان با مرگ حاج آقا مصطفی دیگر، عنوان هم می شد امام خمینی.
- جنابعالی هیچ سفری به نجف نداشتید که دیداری با ایشان داشته باشید؟
فروهر: خیر.
- سفرهایتان به واقع از پاریس شروع می شود؟
فروهر: سفرها نیست، من آخرین کسی بودم که رفته بودم به پاریس، و این را به جهت چیزی نمی گویم من کار خودم را داشتم می کردم، و پیوند قبلی که نداشتم، فکر می کردم، رفتن من به آنجا جز خود جلواندازی چه معنی دیگری می تواند داشته باشد، ولی سرانجام بعد از اینکه آقای بازرگان هم آنجا بود و برگشت و آقای سنجابی هم برگشت، و آن اعلامیه سه امضاء را داده بود که راجع به جبهه ملی، و نظرات جبهه ملی چه است و در آن نادرستی، یعنی قانونی نبودن نظام سلطنتی را طرح کرده بود و از آموزشهای اسلامی سخن به میان آورده بود، و از پیکاریهایی که باید برای آزادی باشد، که این را بعد از دو دیدار که با حضرت امام داشت، مطرح کرده بود که این متن را حضرت امام خودشان گرفتند و بعد از آزادی، کلمه استقلال را با خط خودشان گذاشتند، و سنجابی از ایشان می پرسد که این را ببرم در این ایران و منتشر کنم، می گویند که نه، همین جا برو و منتشر کن، که از آن قسمتی که من بعدا رفتم، منزل امام در نوفل لوشاتو بود، آن طرف خیابان هم جایی بود که حضرت امام هم نماز می خواندند و هم اگر اجتماعی بود آنجا برگزار می شد، می گویند برو آنجا بخوان که او می رود و آنجا آن اعلامیه را می خواند، چند روز قبل از آن، این مال سیزدهم آبان ماه سال 1357 است، چند روز قبل از آن، حضرت آیت الله منتظری و حضرت آیت الله طالقانی از زندان آزاد شده بودند، و بعد از هفدهم شهریور، خیلی از فعالیتها افت کرده بود زیر سیطره فرماندار نظامی، بازاریها آمدند که بیائید اینجا به دیدار حضرت آیت الله طالقانی، که من از دفتر خودم از خیابان فردوسی آمدم، این طرف دروازه شمیران، من آنجا سخنرانی کردم، به عنوان سخنگوی جبهه ملی، نظر جبهه ملی را گفتم که نظام سلطنت جنبه قانونی و مشروعیت ندارد و نظام آینده باید با مراجعه به آرای عمومی تعیین بشود، که این نهم آبان است، آنرا که سنجابی در خدمت امام نوشته بود و بعد خواند، آن روز سیزدهم آبانماه است، باز من آنرا به عنوان سخنگوی جبهه ملی منتشر کردم، بهرحال بعدا که سنجابی برگشت، فرماندار نظامی من و سنجابی را گرفت روز عید قربان بود که قرار بود مصاحبه کنیم، گرفت و این به حضرت امام برخورده و گران آمده بود که کسی آنجا رفته ایشان و اعلامیه ای خوانده است دال بر اینکه دیگر نظام سلطنتی مشروعیت ندارد، بعد که برگشته به ایران. او را گرفته اند، بعد که از زندان آزاد شدیم، البته پنج روز بیشتر طول نکشید، من آزاد شدم، دوستانی که آنجا بودند، پی در پی به من تذکر دادند که من به پاریس بردم.
- این اواخر آذر ماه است یا نه؟
فروهر: نه، درست روزی که شاه رفت. من رفتم، بیست و ششم دی به پاریس رفتم و همانجا هم این آقای بنی صدر و چند تا از دوستانم و آن آقای دکتر مکری آمده بودند به فرودگاه جلوی من از همانجا رفتم خدمت امام، چون می گویم که من ایشان را ندیده خیلی به ایشان ارادت پیدا کرده بودم، بعد در گفتگوها و اینها، وضعی پیش آمده که امام اجازه دادند که در مدت شانزده روز بیش از دوازده بار خدمت ایشان رفتم، در دیدار اول دکتر یزدی و قطب زاده و حاج احمد آقا و آیت الله اشراقی، با من هم آقای بنی صدر و مکری و اینها آمده بودند، ولی در دیدارهای بعد، دیدارهایی شد که تنها در خدمت ایشان بودم.
در پاریس خوب یادم هست هنگامی که ما رسیدیم هنگام نماز بود، می خواستند نماز ظهر و عصر را اقامه کنند، که آمده بودند این طرف، من هم پشت سر ایشان نماز خواندم، بعد برگشتند به آن اتاق و من هم رفتم خدمت ایشان، یادم هست نخستین سخنی که از من پرسیدند این بود که خوب این مردک [شاه] هم که رفت، گفتم من که پرواز کردم ساعت شش و نیم صبح بود. من در هواپیما شنیدم که رفته است، بعد راجع به اوضاع ایران صحبت شد، اینجا البته می شنیدیم که بعضی از آقایان دور هم جمع هستند، به عنوان اینکه شورایی پدید بیاورند و این حرفها، این موضوع به هیچ وجه علنی نبود، آقای طالقانی هم یک بار یک عده ای را دعوت کردند که یک شورایی را پدید بیاورند، که باز آنهم به نتیجه نرسید، نظر امام از اینکه می خواستند با کسانی دیدار بکنند، این بود که شورایی به وجود بیاورند، در این زمینه شاید در قبل صحبت شده بود، این جوری که آقای مهندس بازرگان بعدها هم خودش می گفت که بودن در آن شورا با عالیت سیاسی، زیر نام نهضت و اینها جور در نمی آید، که مهندس بازرگان بعدها می گوید، به خود ما هم این را گفت که ما گفتیم تا هنگامی که در شورای انقلاب یا فعالیت هستیم، آن فعالیتها را نخواهیم کرد، در آنجا یکی از صحبتها این بود و نظرهایی داده می شد به خدمت امام، که من هم، پیش آمد، صحبتم این بود که دربرگیرنده همه نیروها باشد شورایی که می خواهد تشکیل بشود، با اهمیت ترین موضوعی که من طرح کردم، و بیشتر دیدارم روی آن بود بقیه دیدارها خوب مثلا جمعه بود و ایشان صحبت می کردند و من هم می رفتم بیش از کسانی که صحبت ایشان را می شنیدند می نشستم و صحبتهای ایشان را گوش می کردم، چند نفر از افسران طراز اول پیش از رفتن من با من صحبت کرده بودند که آمادگی دارند با انقلاب همکاری کنند.
اینها نمایندگان ارتشبد قره باغی بودند، من موضوع را با حضرت امام در میان گذاشتم، ایشان خیلی دلش می خواست که جابجایی قدرت بدون خونریزی گسترده ای باشد، خوب از نیرومندی ارتش هم حرف خیلی زده شده بود، دستاورد مهمش نامه ای بود که حضرت امام خطاب به فرماندهان، افسران، درجه داران، ارتش ملی ایران نوشتند، اینکه یکی دو بار عقب انداختند، آقای موسوی توضیح دادند، دلم می خواست که این نامه در دسترس من باشد که یک رونوشت آنرا به شما بدهم، متاسفانه این نامه و چند تا نامه که استعفای من، یا چیزی که حضرت امام در پاسخ آن گفته اند، چون در روزنامه ها هم چاپ شده است، اینها را به شما بدهم ولی در این مورد، این نامه بسیار، نامه استثنایی است. انشاالله اینها را به زودی به شما می دهم، چون آن دوستی که اینها را پیش او گذاشته ام در دسترس نبود، امیدوارم از سفر زود برگردد که من بتوانم از او بگیریم، [در این نامه] می گفت به ارتش که ارتش از ملت است، و شما هم باید که به سربازخانه ها برگردید که مردم تکلیف خودشان را با دولت غیرقانونی روشن بکنند، سپس در کنار مردم به دفاع از استقلال و تمامیت ارضی مملکت بپردازید، خوب این نامه تاریخ چهارم بهمن را دارد، و قرار بود این نامه را من بیاورم. همان روز یا به فاصله چند ساعت آقای دکتر بختیار دستور بستن فرودگاه را دادند، در نتیجه یکی چند روزی من دست به دست دواندم، و درصدد این بودم که به ترکیه بیایم، چون این موضوع از نظر من با اهمیت بود، گفته بودند آن آقای سرلشکر نشاط واحدهایش را آورده است در خیابان و قدرت نمایی کرده است، نگرانی وجود داشت که خونریزی بشود، می خواستم به ترکیه بروم و از آنجا با اتومبیل به تهران بیایم. در این وقت باز یک نکته ای بود که هر چه پیش می آمد توجه برانگیزتر می شد، شخصیت امام خمینی برای من، به تقریب بیشتر آن کسانی که آنجا بودند، و به تقریب تمام کسانی که از اینجا مورد رایزنی قرار می گرفتند توصیه می کردند که حضرت امام آنجا بمانند، ولی ایشان دو یا سه روز بعد از رفتن شاه اعلام کرد که من به ایران برمی گردم، و هر چه از خطرات آن صحبت می شد، ایشان پافشارانه می گفت من به ایران برمی گردم که این برای من یک نکته مثبتی بود، بهرحال پافشاری ایشان و کوششهایی که در داخل کشور شد و حتی تحصن روحانیون در مسجد دانشگاه و مذاکراتی هم که جناح آقای بازرگان با شرکت آیت الله بهشتی و موسوی اردبیلی و اینها با بختیار، شاید هم با بعضی از جاهای دیگر داشتند بهرحال مانع پرواز امام برای برگشتن به ایران نشده و من هم با ایشان گفتم، تا حالا نشده که به من بروم جایی بروم و در اجرای پیشنهادی که داشتم و اجرای دستوری که شما دادید، کار بکنم. اکنون که خودتان می آئید، اجازه بدهید که من هم با همان هواپیما بیایم که ایشان هم اجازه دادند و من هم با همان هواپیما آمدم، و نکته جالب توجه ای که این وسط پدید آمد، همان زمزمه ای بود که یکروز در آنجا برخاست که، خوب همزمان با من و شاید یک روز بعد از من، آقای سید جلال تهرانی که رئیس شورای سلطنت بود آمد به پاریس و ایشان به امید آشنائیهای گذشته، که با روحانیون طراز اول داشت، فکر می کرد که حالا می آید و می رود پیش امام، اما امام فرمودند اول استعفا و بعد ملاقات، که البته ایشان استعفا داد و رفت پیش امام، ولی گویا برخورد یا صحبتها طوری بود که سید جلال تهرانی هرگز به ایران برنگشت در این وسط زمزمه بلند شد که آقای بختیار بدون اینکه استعفا بدهد به نزد حضرت امام می آید حالا بنده هم در پاریس هستم، که این به نظر من می رسید که کار خطرناکی است و خلاف رویه گذشته ایشان است، چون بختیار بدون خبر دوستان جبهه ملی یا حتی حزب ایران، روز هشتم دیماه رفته بود پیش شاه، شورای جبهه ملی روز شنبه دهم دیماه از عضویت جبهه ملی او را کنار گذاشت. حالا صحبت از این بود که بدون اینکه استعفا بدهد پیش امام بیاید، برای ما خیلی دشوار و خیلی سنگین بود. این موضوع خیلی کوتاه گفته شد، بعد من توضیح مفصل برای آقای اشراقی دادم که این کار خطرناکی است ولی ایشان هنوز تصمیمی اعلام نکرده اند، آخرهای شب بود که خدا رحمت کند، حاج مهدی عراقی از اندرون به بیرون آمد و من هم داخل اتومبیلی نشسته بودم که، گفت درست شد و امام اعلامیه داده اند، بعد شنیدیم که حضرت آیت الله منتظری اینجا با او تماس گرفته شده بود و اعلام کرده بود که به این شکل که بختیار گفته است می روم درست نیست، چون یک اعلامیه ای نوشته بود به عنوان نسخت وزیر که این هم منتشر شد، که برای کسب نظر، اجازه شرفیابی می خواهم، یعنی نخست وزیر می مانم، نظر شما را می خواهم بدانم، حالا بعدها ما اینجا شنیدیم، که خود بختیار نوشته بوده است، کسب تکلیف، ولی یکی ازآقایان که عضو شورا [ی انقلاب] بود. کسب تکلیف را خط زده است و نوشته است کسب نظر، و آنچه که پخش شد، کسب نظر بود.
بعد از تلفن آقای منتظری و تلفن آیت الله پسندیده، امام اعلامیه ای دادند که خوب این برای ما خیلی با ارزش بود که خطاب به علمای بلاد بود، نقل به مضمون می کنم، که من تغییری در نظرم نداده ام و هیچ مقامی را بدون استعفا نمی پذیرم، چون واقعا خیلی در این زمینه داشت سمپاشی می شد، یکی از کارهای بسیار باارزشی که من در آنجا دیدم همین بود. و من با نامه با هواپیمای خود امام به ایران برگشتم، خوب برایم موضوع فرودگاه و بدرقه و بعد در داخل هواپیما و متانتی که وجود داشت، اینها از خاطرات فراموش نشدنی است، امام البته، ما در صندلیها می خوابیدیم، ولی امام در یک قسمتی بالا بود، که مدتی امام به بالا رفتند، هم استراحت کردند و هم در آنجا نماز شب خواندند، تا رسیدیم به فرودگاه من چون با افسرها قرار گذاشته بودم، دیگر درنگ نکردم که با حضرت امام به جایی بروم، اجازه گرفتم و اولین کسی که از آن هواپیما بیرون آمد من بودم، خوب سطح فرودگاه هم برایم جالب بود که بیشتر افسران جز دانشجویان دانشکده هوایی، و شاید پاره ای از درجه داران تمام سطح فرودگاه اسلحه به دست قرار داشتند، که فیلم آن هم در دسترس هست.
- راجع به دوازده دیدارتان با امام بگویید.
فروهر: دوازده تا چهارده دیدار بود، البته دیدارها تعدادی که عمومی بود، یک بخش عمده آن دو یا سه جلسه آن راجع به این نامه گذشت که نامه را خود امام نوشته بودند، برای من خواندند و تصمیم گرفتند که اصلاحاتی بخصوص در عنوان آن بکنند، بعد آنرا پاکنویس کردند که خود این دو یا سه جلسه طول کشید. مذاکرات ویژه ای، گفتم به جز مسئله درون ایران و مسئله شورا که بعد عنوان شورای انقلاب نام گرفت، شورایی بود که مورد تائید حضرت امام قرار گرفت، نه شورایی که خود حضرت امام از آنجا [: پاریس] برگزیده باشند.
- هیچ پیشنهادی به شما راجع به عضویت در آن شورا نشد؟
فروهر: اینجا صحبت پیش آمد که قرار بود من و سنجابی و سرلشکر قرنی هم عضو شورا باشیم، بعد آقای بازرگان، گفتند که کسانی که در هیئت دولت شرکت می کنند، بهتر است که هیئت دولت مثل هیئت وزرا باشد. و شورا مثل مجلس باشد، آنها در آنجا شرکت نکنند و تا کابینه آقای بازرگان بود، وزرا در شورا شرکت نمی کردند، می کردند در جلسات شورا ولی عضو شورا نبودند.
- ظاهرا گفته شده است که آقای سنجابی به واسطه اینکه آقای بازرگان عضو شورا هستند از اول خودداری کردند به شورای انقلاب بیایند، این صحیح است؟
فروهر: نه، سنجابی بهرحال دلش نمی خواست، که در کابینه آقای بازرگان شرکت بکند، چون آقای بازرگان وقتی او وزیر فرهنگ بود، یک مدتی معاون وزیر فرهنگ بود و چندان هم با یکدیگر سازگاری نداشتند، بعد که آقای بازرگان رفت به هیئت مدیره موقت شرکت ملی نفت در آبادان. همکاری آن طوری آنها با هم قطع شد، بهرحال برای او خیلی سنگین بود و این صحبت تشکیل هیئت دولت، بازرگان با من صحبت کرد، با پیشینه ای که با هم داشتیم، می دیدیم که با فشار حضرت امام است که ما به همکاری خوانده می شدیم، وگرنه، نه ما مایل بودیم که با آقای بازرگان کار کنیم و نه آقای بازرگان مایل بودند که ما در کابینه ایشان باشیم!
- در مورد این دیدار سیدجلال تهرانی، ایشان روی چه حسابی اصرار داشتند که دیدار داشته باشند؟
فروهر: چون از قدیم خیلی نزدیک بود با روحانیون، حالا با شخص امام خمینی هم نزدیکی داشت این را من نمی دانم، ولی این اصلا مثل اینکه خود خانواده اش هم روحانی بود، و بعد نزدیک بود با روحانیت.
- این ملاقات هیچ فایده ای برای آنها و شورای سلطنت در برنداشت؟
فروهر: آن شاید به این امید آمده بود که یک نرمشی در جریان پدید بیاورد، ولی می گویم امام فرمودند که اول استعفا بدهد و بعد به ملاقات بیاید.
- در مورد دیدار بختیار هم اگر بختیار استعفا می داد، اصلا از اینجا نمی توانست پرواز بکند برای پاریس؟
فروهر: نه، شاید حضرت امام استعفای ایشان را قبل از ملاقات در پاریس می پذیرفت ولی بهرحال تعهداتی آقای بختیار داشت که شاید این کار را نمی کرد، پرسش این است که آنهایی که می خواستند بختیار بدون استعفا به حضور امام برود، چه برنامه ای را داشتند!
- در واقع، شاید همین بود، یعنی اگر بختیار اینجا استعفا می داد، دیگر امکان اینکه بتواند با هواپیما به پاریس برود وجود نداشت، چون دیگر نخست وزیر نبود؟
فروهر: نه، به عنوان نخست وزیر می آمد آنجا، در آنجا استعفایش را به امام می داد. . . [اینطوری تنظیم شده بود] که البته شخصیت امام به همه این چیزها مسلط شد، و همه را درست یکصد و هشتاد درجه جهت عکس آن چیزی که زمینه چینی شده بود، پیش برد.
- قدری بیشتر درباره فضای پاریس در آن ایام از نظر اخلاقی و رهبری امام. اگر چنانچه به خاطرتان مانده است، نکاتی را بازگو کنید.
فروهر: ببینید، من یک جمع بندی کوتاه از این قضیه بکنم، باور این است که چهره هایی که در جایگاه رهبری قرار می گیرند، یک کشش و جاذبه ویژه ای باید داشته باشند، ایرانیها در قدیم می گفتند، فره ایزدی، از نظر من شخص امام دارای یک چنین ویژگی بود که جذب می کرد اشخاص را و به همین دلیل هم فضایی که در گرداگرد ایشان وجود داشت، من که یک بیگانه ای بودم که وارد آن می شدم، بیشتر به یک فضای عرفانی، مریدی و مرادی شبیه بود، تا یک مرجعیت عادی، یا یک رهبری سیاسی عادی، بهرحال برای من کشش و گیرندگی داشت، می گویم پیش از رفتن من به پاریس در طرز عمل سیاسی ایشان ایرادی نداشتم. وقتی رفتم به خبر اینکه تائیدی داشته باشم از کارهایی که انجام می گرفت چیزی در ذهن من نمی آید، اگر هم من موضوعاتی را بعدا نپسندیدم، آن مال بعد از انقلاب و یکی دو سال بعد از انقلاب است، آن موقع به راستی فکر می کردیم که یک رهبر استثنایی، خیزش یک ملت را در راستای عدالت، استقلال و آزادی رهبری می کند و از نظر تقوا و پاکیزگی، تا آن هنگام کمتر دیده بودم، بعد هم آن ساده زیستی، فرض بگیرید که مدتها بعد که برگشتیم، من در اینجا به خدمت ایشان می رفتم، من در ذهنم است که به روی یک پتوی چهارخانه ای که نخ نما شده بود، می نشستیم، یا ایشان می آمد در آن دیدارهای بهار، و یا حتی تابستان سال 1358، یادم می آید که در آن صندلی، بارها بود که من خدمت ایشان بودم، ایشان می آمدند بیرون، در کوچه، در یک صندلی، شروع می کرد برای مردم حرف هم نمی زد، شروع می کرد دست تکان دادن، و بر می گشت، تمام این نمای یک چنین زندگی در پاریس هم وجود داشت، در نهایت سادگی، آن کسانی که در آنجا می ماندند، همین حاج مهدی عراقی مثلا پذیرایی کننده بود، بیشتر حاضری، یا ساده ترین غذاها، یا هم مثلا، من البته در منزل دوستانم بودم، ولی هم باید زیر یک پتو در یک سالن مانند به ردیف، همین بسیاری از این آقایان که الان ازاعضای خبرگان هستند، این آقای فردوسی پور، یا این آقای محتشمی آنجا تلفن چی بودند، خیلی فضای ساده و از نظر من گیرایی ویژه ای داشت و دلنشین بود.
- این دیدارهای جنابعالی بیشتر صبح بود یا بعدازظهر؟
فروهر: هم صبح بود و هم بعدازظهر، ما می رفتیم، و وقتی ایشان سرشان خلوت می شد اجازه می دادند.
- معمولا چقدر طول می کشید از نظر مدت و زمان؟
فروهر: تفاوت داشت، هیچکدام فکر نمی کنم از نیم ساعت بیشتر شده باشد.
- برای آن اعلامیه نسخه ای برای خودشان نگهداری نکردند.
فروهر: نسخه اصل را، من بعد از وزارت، نخست وزیری آقای بزرگان، هفدهم یا هیجدهم رفتم و به ایشان عرض کردم که به این دلایل کاری را که باید انجام می دادم پیش نمی رود، خیلی روشن می گویم، من وقتی شنیدم که سران ارتش با راهنمایی آقای بهشتی و بازرگان با هایزر ملاقات کرده اند، و دیگر صلاح خودم و یا صلاح امام را در این ندیدم که با ارتش رابطه ای داشته باشم این است که اصل آنرا پس دادم ولی نوشته آنرا دارم، اصل آنرا به حضرت امام دادم و فکر می کنم که در نوشته های حضرت امام باید باشد، یک چیز دیگری که من به خدمت ایشان دادم، که یادم رفت بگویم، من پیش نویس پدیدآوردن گارد انقلاب را در پاریس به امام دادم که بعد در ایران موضوع به شکل دیگری دنبال شد و به سپاه پاسداران انجامید، آن پیش نویس هم فکر می کنم که خودم یک نسخه ای از آن را دارم، ولی نسخه اصلی آن دست امام بود.
- این ارتباطاتی که شما الان اشاره کردید، شاید بخاطر جلوگیری از خونریزی مردم باشد.
فروهر: بله، در این شک ندارم، منتهی من شخصا به هیچ وجه حاضر نبودم که پای یک خارجی در نشست و برخاست با فرماندهان ارتش باشد.
- علتش این بود که آمریکا به ارتش ایران مسلط بود، و دخالت می کرد؟
فروهر: در عمل نظر من شکست خورد، برای اینکه آنطوری که ما پایه ریزی آنرا کرده بودیم، سران ارتش پیرو حضرت امام می شدند، بدون اینکه نیازی به میانجی داشته باشد. «1»