ما خیال میکنیم که این حرفهایی که فلاسفه میگویند، این حرفهایی که عرفای علمی میگویند، این حرفهایی که حکما میگویند، اینها نمونهای از این مسائل است، نمونهای از آن مسائلی است که برای ولی اعظم، ولی الله اعظم و برای اولیای بزرگ خدا حاصل شده است. اینها همه مسائل علمی است؛ مساله عرفان علمی، فلسفه علمی و حکمت علمی. اینها علمی است، غیر آن معنایی است که باید باشد. یافتن، مسئله دیگری است و غرق شدن در آن مسائل مسئله بالاتر و محو شدن در همه مسائل، مرتبه بالاتر و صعق [که] از برایشان حاصل میشده است، این از بالاتر و رجوع از آنجا برای آنها مشکل بوده است، دردناک بوده است. هیچ دردی بالاتر از این نبوده است که از آن مرتبه غیب، از آنجایی که لقای خداست، بدون اینکه کسی در کار باشد، بدون اینکه خودشان هم در کار باشند، از آنجا وقتی برگشت میکنند به این عالم، خوب این خیلی سخت است برایشان. این مساله در همه اولیای خدا بوده است، از حضرت آدم تا رسول خدا. و این یک مطلبی است که ماها نمیتوانیم ادراک کنیم. ما جز اینکه همین چیزهایی [را] که مربوط به همین عالم است، همهاش طبیعی است، حتی عرفان هم طبیعی است [نمیتوانیم درک کنیم.] حتی حکمت هم طبیعی است و حتی فلسفه هم طبیعی است؛ همه اینها یک امور طبیعی است. ما در همین حدود [درک میکنیم.] آنی که غایت آمال عارفین بوده همین بوده است؛ عارفین علمی، این غیر آنی است که آنها ادراک میکردند. ما درباره او چه میتوانیم بگوییم؟
البته وقتی رجوع به کثرت هم میکردند، مصیبتهایی که برشان و بر مسلمین وارد میشده است، آن هم کمرشکن بوده. آنها همه مصایب را داشتهاند؛ منتها مصایب معنویشان غلبه داشته است بر همه چیزها. رجوعشان از عالم صعق، صحو، از عالم محو به عالم صحو، این رجوع برایشان مشکل بوده است، دردناک بوده. اما وقتی رجوع کردند، آنها چون مظهر رحمت خدا هستند، میخواهند همه مردم سعادتمند باشند. وقتی میبینند که مردم این طور هستند، مردم دارند دسته دسته به جهنم میروند، دسته به دسته برای خودشان جهنم تهیه میکنند، آنها از این رنج میبرند، حتی ... برای اینکه کفار هم به جهنم میروند، آنها رنج ببرند. آنها رحمت هستند. یا وقتی ملاحظه میکند که حکومت عدل میخواهد تشکیل بدهد، آن وقت برای حکومت عدل، آن قدر رنج میبرد و آن قدر سیلی میخورد! این هم رنج دارد، نه از باب اینکه برای خودش؛ برای اینکه میخواهد مردم را به عدالت برساند و مردم زیر بار نمیروند. این چیزی است که از صدر عالم تا آخر هست.