مهدی زارع، روزنامه‌نگار
«بلافاصله به محل جلسه در پادگان عباس‌آباد رفتم. وارد اتاق شدم ... بعد پرسیدم: «سپاه قرار است اینجا تشکیل بشود؟» گفتند: «بله.» کاغذی برداشتم و روی آن نوشتم: «بسم الله الرحمن الرحیم. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تشکیل شد: ۱. محسن رفیق‌دوست». بقیه هم اسم‌هایشان را نوشتند و سپاه پاسداران تشکیل شد. هفت نفر به‌عنوان شورای فرماندهی انتخاب شدند. آقای دانش‌آشتیانی شد فرمانده سپاه، آقای غلام‌علی افروز، مسئول امور پرسنلی، آقای محمدعلی بشارتی، مسئول اطلاعات، آقای الویری، مسئول روابط عمومی و من هم مسئول تدارکات. اولین ماموریت را هم به من دادند که برو جا پیدا کن ...»«1» این چند جمله، روایت تشکیل قدرتمندترین نیروی نظامی است.
۴۵ سال پیش این عده اندک در اتاقکی در پادگان عباس‌آباد کنارهم جمع شدند و ایده شهید محمد منتظری را برای تشکیل مجموعه‌ای به نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامی عملی کردند؛ اما حتی خوش‌بین‌ترین تحلیلگران هم فکر نمی‌کردند در فاصله کمتر از نیم‌قرن، این نهاد بتواند پنجه در پنجه قدرت‌های اتمی جهان بیندازد؛ تقابلی که موازنه قدرت را در حساس‌ترین منطقه جهان، یعنی غرب آسیا، به نفع ایران تغییر داده است. این تقابل در پنج سال گذشته با حمله به عین‌الاسد و پس از آن با حمله مناطق مختلف اراضی اشغالی رقم خورده است.
بر همین اساس، می‌توان سپاه را یکی از نخستین و مهم‌ترین دستاوردهای انقلاب از ابتدا تاکنون دانست؛ دستاوردی که در همان اولین هفته‌های تشکیل توانست اعتماد امام رحمه‌الله‌علیه را جلب کند و مسئولیت عملی «نگهبانی از انقلاب و دستاوردهای آن» را نیز بر عهده بگیرد. پاسداری از انقلاب بیش و پیش از همه به سپاه سپرده شد، چراکه این نهاد دارای ویژگی‌هایی بود. در سطور زیر تلاش می‌کنیم نگاهی بیندازیم به ویژگی‌های این نهاد و خصوصیاتی که امام راحل رحمه‌الله‌علیه از آن متوقع بودند.
تولد از دل انقلاب
«ضرورت ایجاد نیروی متشکل نظامی برای حفظ دستاوردهای انقلاب و ایجاد نظم در جامعه را نخست محمد منتظری، سیدمحمد حسینی بهشتی و دیگر انقلابیان مطرح کردند که منجر به تصویب تشکیل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در شورای انقلاب شد.»«2» حتی دولت موقت هم که در اختیار احزاب و شخصیت‌های لیبرال بود موافق تشکیل چنین نیرویی بود؛«3» اما سپاه از درون مساجد تشکیل شد و نه از وزارت‌خانه‌ها و ادارات. یکی از ویژگی‌های بارز سپاه خودجوش‌بودن و مردمی‌بودن این نهاد است. سپاه هم مثل چندین نهاد دیگر از دل انقلاب و با حمایت ویژه حضرت امام زاده شد و هر روز بالنده‌تر از روز قبل به مسیر خودش ادامه داد؛ مسیری که امام راحل برای این نهاد ترسیم کرده و با جملات عجیبی به دیگران هم نشان داده‌اند. این فرایند تشکیل، یکی از نکاتی است که حضرت امام جزو ویژگی‌های سپاه می‌دانند: «این‌طور نبوده است که یک کسی بیاید شما را وادار کند. سرتاسر ایران یک‌دفعه سپاه پیدا شد. نه یک جمعیتی بودند که بروند یکی‌یکی اینها را اسم‌نویسی کنند و چه، نه! مسئله الهی بود. وقتی که دیدند که یک مطلبی است که برای حفظ مملکت اسلامی است و این اطاعت خداست، از سر تا ته ایران دیدیم که یک‌دفعه جوشش پیدا کردند. از متن ملت اسلامی جوشش پیدا کردند و خودشان هم تنظیم امور را کردند و خودشان هم کارها را درست کردند».«4» اتکای سپاه به متن مردم یکی از ویژگی‌های اصلی است که امام همواره مورد عنایت قرار می‌دادند و نسبت به آن ابراز خشنودی می‌کردند.
من از سپاه راضی هستم
پای کار بودن، بصیرت داشتن و اقدام به‌موقع یکی دیگر از ویژگی‌های مهم سپاه است که امام به آن تاکید داشتند. این ویژگی زمینه رضایت ایشان از سپاه را فراهم می‌کند. به‌عبارتی، در برهه‌ای که انقلاب اسلامی به پیروزی رسید اگرچه در سطوح عالی قوای انتظامی (مشخصاً ارتش و ژاندارمری) کمابیش افسران و فرماندهان انقلابی حضور داشتند، اما ساختار و سازمان این نیروها با تلاطمات و تکان‌های شدیدی روبه‌رو بود و فرماندهان ارشد آن هم فراری بودند. این تلاطمات تا جایی بود که برخی از فعالان انقلابی چندان امیدی به این ساختارها نداشتند و صراحتاً تاکید داشتند ارتش برای حفاظت از مرزهاست«5» و تا دوباره سازماندهی صورت نگیرد نیرویی مستقل جهت حفظ انقلاب و پیشبرد امور امنیتی آن لازم است. سپاه در چنین شرایطی محافظ انقلاب و دستاوردهای آن شد؛ انقلابی که امام با خون دل و مردم با جان خود برپا کردند به سپاه پاسداران سپرده شد و این نهاد هم به‌خوبی توانست با سازماندهی جوانان در حفظ آن نقش بازی کند. «من از سپاه راضی هستم و به‌هیچ‌وجه نظرم از شما برنمی‌گردد. اگر سپاه نبود، کشور هم نبود. من سپاه پاسداران را بسیار عزیز و گرامی می‌دارم. چشم من به شماست. شما هیچ سابقه‌ای جز سابقه اسلامی ندارید.»«6» «کمیته‌ها حفظ کردند مملکت را، این کمیته‌ها درست کردند این مملکت را، این پاسداران انقلاب‌اند که مملکت را حفظ کردند.»«7»
این نقش سپاه در سال‌های آغازین انقلاب چیزی نیست که امام خمینی در حد همین چند فراز به آن بپردازند. ایشان بارها این نقش را یادآوری کرده‌اند و حتی از آن به رکنی بزرگ در پیروزی انقلاب یاد کرده‌اند: «سپاه پاسداران که رکنی بزرگ در پیروزی انقلاب اسلامی است با اقتدا به مولای خود سید مظلومان علیه‌الصلوه‌و‌السلام نجات‌بخش ملت ایران و اسلام عزیز از شب‌های تاریک و ظلمانی ستم‌شاهی بوده و در پاسداری از انقلاب و هدف‌های آن عاملی موثر و رکنی رکین بوده و هست.»«8»
نقش‌آفرینی سپاه در برابر گروهک‌ها
اولین سال‌های پیروزی انقلاب اسلامی مصادف با قدرت‌گرفتن گروهک‌ها بود؛ هم در مرکز و هم در مناطق مرزی گروهک‌های مختلف دست به اسلحه برده و در تلاش برای تجزیه یا حداقل تضعیف نظام مرکزی بودند. اگرچه این حربه استعمار یک اتفاق تاریخی است و حتی در دوره قاجار هم نمونه‌های این ترفند استعمار با تجهیز شیخ خزعل‌ها و گروه‌های جدایی‌طلب ترک و کرد به‌وضوح دیده می‌شود، اما این‌بار موفق نبود. سپاه پاسداران و کمیته‌های انقلاب که از درون مردم تشکیل شده بودند توانستند با سازماندهی سریع، نقش جدی در خلع سلاح گروهک‌ها در مرکز و جدایی‌طلبان مناطق مرزی (از غرب کشور در کردستان گرفته تا شمال شرق در گنبد و شیخ شبیرها در جنوب) داشته باشند. خدمات ارزنده به انقلاب و کشور و بازگشت امنیت و آرامش به بهای رشادت‌ها و فداکاری‌هـای بـسـیـار و کـشـف و خـنـثـی‌سـازی ده‌هـا تـوطـئه بـزرگ و کـوچـک تـوسـط سـپـاه در اوایـل انـقـلاب بـاعث گردید که حضرت امام در پیامی ضمن یادآوری رشادت و ایثارگری پاسداران، آن‌ها را موجب سرافرازی امت اسلامی بدانند. در قسمتی از پیام امام آمده است: «جوانان ارجمند و عـزیـز مـا در جـبـهـه‌هـای داخـلی از عـمـق جنگل‌های وسیع تا بیغوله‌ها و پناهگاه‌های بزرگ، منحرفان غافل از خدا از دموکرات و کومله تا منافقین و فدایی خلق و حزب خلق به‌اصطلاح مسلمان و سایر گروهک‌های کوچک و بزرگ را با فداکاری‌ها و خداطلبی‌ها آنچنان قلع‌وقمع کردند که دنیا را با همه دشمنی‌ها که دارند به اعجاب و تحیر درآوردند.»«9»
پاسداران؛ اصحاب رسول‌الله
سپاه به‌واسطه روحیه و رنگ‌وبوی مردمی که داشت، با کمترین امکانات و خلاقانه‌ترین روش‌ها به دفاع می‌پرداخت. این مظلومیت سپاه پاسداران همواره مورد تاکید امام خمینی بوده است. تاکید بر روحیه انقلابی و ارزش‌مدارانه نیروها، ترویج روحیه ایمانی و برقراری رابطه قلبی بین اعضای این نهاد با امام امت باعث شد تا نوع مشی و زیست نیروهای سپاه مشیی الهی و عرفانی باشد. حضرت امام با تاکید بر این روحیه می‌فرمایند: «امیدم به این است که شما در صف جنگنده‌های اسلام ـ‌که در صدر اسلام در رکاب پیغمبر اکرم بودندـ شما اسمتان آنجا ثبت باشد».«10» ایشان همچنین پاسداران انقلاب اسلامی را به‌مثابه پاسداران اسلام در عصر پیامبر معرفی می‌کنند و می‌فرمایند: «شماها امروز فرزندان اسلام هستید. شماها امروز فرزندان رسول خدا هستید. خدمت به دیانت اسلام می‌کنید و در راه خدا قیام کردید. پاسداران قرآن کریم هستید. پاسداران اسلام مقدس هستید».«11» «اسلام چشمش را به این جوانان دوخته و از آن‌ها انتظار دارد؛ انتظار نصرت و یاری، انتظار شکستن توطئه توطئه‌گران.»«12»
ای کاش من هم پاسدار بودم
در کنار نقش سپاه در تامین امنیت داخلی و بازگرداندن نظم و امنیت به کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر و روستای کشور، این نهاد در دفاع مقدس هم تاثیر بسزایی داشت. طلوع بسیج مردمی و اعزام داوطلبان بی‌شمار به جبهه‌های جنگ سبب شد تا ارتش بتواند خیلی زود و در همان ماه‌های آغاز جنگ به اوضاع مسلط شود. همکاری محسن رضایی و شهید صیاد شیرازی در قرارگاه مشترک سپاه و ارتش در سال ۱۳۶۰ یک گام بزرگ و مهم در پیشبرد امور جنگ بود. علاوه‌بر این، شجاعت مثال‌زدنی و خطرپذیری عجیب نیروهای سپاه باعث شد تا با کمترین بضاعت نتایج بزرگی در دفاع مقدس رقم بزنند. تاثیرگذاری در نتایج عملیات‌های مختلف و برداشتن گام‌های بزرگ در خودکفایی نظامی تسلیحاتی کشور فقط بخشی از اقدامات سپاه در دفاع مقدس بود. این نقش‌آفرینی سپاه در دفاع مقدس با حداقل امکانات و کسب حداکثر دستاوردها آن‌قدر در نظر امام بزرگ و مهم جلوه می‌کرد که ایشان آرزو می‌کنند ای کاش پاسدار بودند: «امروز صبح بعد از ملاقات با تنی چند از پاسداران به این فکر افتادم که ای کاش من هم یک پاسدار بودم، اینها چه می‌کنند و من چه کار. آن‌ها می‌روند با دشمن اسلام می‌جنگند و من در اینجا هستم و نمی‌توانم ... روحیه قوی این جوانان بیست‌ساله از اموری است که انسان را به تعجب وامی دارد».«13» ایشان البته حدود 65 روز بعد از ایراد این جمله تاریخی، در پیام مورخ 2 فروردین 1361 به‌مناسبت آغاز پیروزمندانه عملیات فتح‌المبین، ریشه عاشورایی «ای کاش من هم یک پاسدار بودم» را که برگرفته از متن زیارت امام حسین علیه‌السلام است رونمایی می‌کنند و چنین می‌نویسند: «شما دِیْن خود را به اسلام عزیز و میهن شریف ادا کردید و طمع ابرقدرت‌ها و مزدوران آنان را از کشور خود بریدید و سخاوتمندانه در راه شرف و عزت اسلام جهاد کردید. «یا لَیتَنِی کنْتُ مَعَکمْ فَاَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً». درود بر فرماندهان بزرگوار رزمندگان و بر همه مجاهدان راه عظمت کشور و اسلام». «14»
آزادی قدس، ماموریت مهم سپاه
اگرچه در مجموع امام خمینی همواره از سپاه پاسداران ابراز رضایت کرده و حامی این نهاد بوده‌اند، اما ذکر یک نکته خالی از لطف نیست و آن اینکه فرماندهان سپاه آخرین فرمان امام به این نیرو را آزادسازی قدس می‌دانند؛ به‌عنوان مثال، سردار فلاح‌زاده، جانشین فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، حدود دو ماه پیش با تاکید بر اینکه رزمندگان جبهه مقاومت راه شهیدان طول تاریخ را ادامه می‌دهند گفت: «تا آزادسازی قدس و نابودی رژیم اسرائیل این راه پرنور و برکت ادامه خواهد یافت»؛«15» چنان‌که امام رحمه‌الله‌علیه نیز فرمودند:«باید برای آزادی قدس از مسلسل‌های متکی بر ایمان و قدرت اسلام استفاده و بازی‌های سیاسی را که از آن بوی سازشکاری و راضی نگهداشتن ابرقدرت‌ها به مشام می‌رسد کنار گذاشت».«16»