نویسنده: تکتم دره‌کی
کتاب زندگی‌نامه خودنوشته سپهبد شهید سلیمانی، یکی از شاخص‌ترین تربیت‌یافتگان مکتب امام خمینی، نام معناداری دارد: «از چیزی نمی‌ترسیدم». این عنوان، عصاره روحیه‌ای است که امام خمینی رحمه‌الله‌علیه در جان یک ملت دمید؛ شجاعتی که ظرف چند دهه، ایران را به الگویی ممتاز از شهامت جمعی در جهان معاصر بدل ساخت. در تاریخ دوران جدید، کمتر ملتی را می‌یابیم که همچون ایرانیان پس از انقلاب اسلامی، تا این اندازه با مفهوم «شجاعت اجتماعی» عجین شده باشند.
امروز در جهانی که کمتر کشور یا گروهی شجاعت ضربه زدن به پایگاه‌های نظامی آمریکا را به خود می‌دهد، این ایرانیان هستند که نخست با حمله موشکی به پایگاه عین‌الاسد (۱۳۹۸) و سپس هدف قرار دادن پایگاه العدید (۱۴۰۴) خط قرمزهای استکبارساخته را درهم کوبید. این اقدام‌ها نشانه‌ای روشن از جرئتی است که ریشه در تربیت انقلابی و حمایت مردمی دارد.
به گواهی مقام معظم رهبری، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، در مخالفت با لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، هیچ‌یک از مراجع آن‌قدر توانایی و جرئت ورود در این میدان را نداشتند و به امام نمی‌رسیدند.
امام خمینی فراتر از یک رهبر سیاسی، معلمی اخلاقی و مربی معنوی برای ملت شد؛ ملتی که سال‌ها زیر سایه استبداد و سلطه بیگانه زیسته بود. در کتاب ارزشمند «آداب الصلوه»، امام خمینی رحمه‌الله‌علیه شجاعت را در شمار فضائل معنوی دانسته‌اند که با دل‌بستگی به دنیا سازگار نیست.«1» حال پرسش کلیدی این است که چگونه امام خمینی ملتی پراکنده و محافظه‌کار را به مردمی مقاوم و اهل خطر بدل ساخت؟
اگر شجاع نباشیم
رهبر انقلاب درباره اهمیت شجاعت در رهبری امام خمینی رحمه‌الله‌علیه تاکید می‌کنند که این ویژگی، باعث شد سایر خصوصیات امام مثل علم، تقوا و معرفت، کارساز شوند و انقلاب به نتیجه برسد. ایشان صریحاً می‌گویند: «همین یک خصوصیت به همه خصوصیات دیگر امام جان داد ... عالم، عارف، انسانِ خوب و آدمِ باخدا خیلی هست؛ اما وقتی شجاعت نباشد، همه اینها مثل اجناسی است که در انبار می‌ماند تا یک وقت غارت شود یا بپوسد یا از بین برود! وقتی شجاعت وجود دارد، همه اینها به عناصرِ موثّر و کارآمد تبدیل می‌شود ... این به برکت شجاعت است. امروز هم ما به شجاعتی که امام به فضل پروردگار از آن برخوردار بودند، احتیاج داریم.»«2»
در واقع، رهبر انقلاب شجاعت را عامل حیاتی برای زنده و جاری‌شدن همه فضائل امام می‌دانند، به‌طوری که اگر این خصوصیت نبود، هیچ‌کدام از دستاوردهای انقلاب اسلامی به دست نمی‌آمد. به همین دلیل، ایشان تاکید می‌کنند جامعه امروز هم باید این ویژگی را برای پیشرفت خود حفظ کند.
الگوی شجاعت
در میان عوامل تاثیرگذار بر تربیت ملتی شجاع توسط امام خمینی رحمه‌الله‌علیه، نقش الگوسازی رفتاری ایشان جایگاهی مهم دارد. امام، شجاعت را فراتر از سخن و شعار، در متن زندگی و مبارزه خویش به نمایش گذاشت. مردم دیدند، لمس کردند که امام، خود را در خط مقدم خطر قرار می‌دهد. مردم با چشم خودشان دیدند که «در خرداد ۱۳۴۲، هنگامی که ده‌ها کامیون کماندوی شاه برای سرکوب به قم آمده بودند و همه هشدار می‌دادند که امام امروز از خانه بیرون نیاید، امام با صراحت گفت خیر، با یک جیپ روباز می‌آیم تا همه مرا ببینند.»«3» حضور چنین رهبر شجاعی، معنای «امکان خطر کردن» را عوض کرد و شجاعت، از یک فضیلت فردی به هویت جمعی تبدیل شد.
روایت آیت‌الله رسولی محلاتی از واپسین شب‌های حکومت نظامی قم، نمونه روشنی از این الگوست: «در شب حکومت نظامی ... برخی مراجع منزل خود را ترک کردند ... اما امام خانواده را به خانه داماد فرستاد و خود تنها در منزل باقی ماند ... پیشنهاد ماندن یارانش را نپذیرفت و گفت من از این خانه تکان نمی‌خورم ... وقتی آیت‌الله شریعتمداری مضطرب نزد او آمد، امام با ملامت فرمود من که فرزند خُمین هستم باید بترسم، نه شما که تبریزی هستید؛ بروید در خانه‌تان بنشینید ...»«4»
امام خمینی رحمه‌الله‌علیه حتی ترس جان عزیزترین نزدیکانش را نداشته و آنان را نیز پاک‌باخته و تکلیف‌محور برای مبارزه تربیت کرده بود؛ چنان‌که فرزند عزیزشان، سیدمصطفی، در این مسیر به شهادت رسید. این الگو بعدها در رهبران تربیت‌یافته مکتب امام، مانند سیدحسن نصرالله که فرزندش هادی در راه مقاومت به شهادت رسید، نیز تکرار شد. مردم ایران و شاگردان مکتب امام، شجاعت را با دیدن عمل و پایمردی رهبر خود آموختند؛ لذا مردم نیز در بزنگاه تاریخ، رفتارشان را بر آموزه عملی رهبر خود استوار ساختند.
جهاد اکبر؛ ریشه شجاعت
شجاعت بیرونی امام خمینی رحمه‌الله‌علیه بیش و پیش از آنکه از قدرتهای اجتماعی یا سیاسی نشئت بگیرد، به یک نیروی عظیم درونی و پشتوانه معنوی متکی بود. امام از همان آغاز مسیر، باور داشت که مهم‌ترین و دشوارترین میدان شجاعت، مبارزه با نفس است؛ تلاشی که «جهاد اکبر» نامیده می‌شود و زیرساخت هر ایستادگی و پایداری دیگری است.
رهبر انقلاب در تبیین راز پایداری و نیروی درونی امام تاکید می‌کنند که «پشتوانه همه این شجاعت‌ها، معنویت است»«5» و راز عبور از بن‌بست‌ها و انجام کارهای بزرگ را همین ذخیره و جوشش معنوی می‌دانند. ایشان معتقدند این پشتوانه بود که «قدرتِ اراده ما مردم را تقویت می‌کرد و راه می‌انداخت.»«6»
چنین شجاعتی بود که امام را به الگویی کم‌نظیر برای ملت تبدیل کرد. بسیاری از رزمندگان و مبارزان انقلاب، ایمان معنوی و روحیه دگرگون شده خود را وامدار همین اندیشه و سلوک امام می‌دانستند؛ روحیه‌ای که نه‌تنها ترس را از دل‌ها زدود، بلکه استقبال از خطر را به خصلتی رایج در متن جامعه انقلابی ایران بدل ساخت. «تا آخر عمر هم این بزرگوار با وجود پیری و ناتوانی و شکستگی، نیمه شب برمی‌خاست، اشک می‌ریخت. از خدای متعال استمداد می‌کرد. آن وقت روز مثل شیر غرانی می‌آمد توی میدان‌ها، قدرت‌ها را شکست می‌داد، ضعف‌های ملت را برطرف می‌کرد، اراده‌های همه ما مردم را تقویت می‌کرد و راه می‌انداخت؛ به برکت آن پشتوانه معنوی.»«7»
اعتماد و اعتقاد به سنت‌های الهی
یکی از ژرف‌ترین آثار رهبری امام خمینی رحمه‌الله‌علیه بر ملت ایران، احیای ایمان به سنت‌ها و وعده‌های قطعی الهی بود؛ ایمانی که شجاعت دینی و بی‌باکی ملی را در اعماق جامعه دمید. امام مردم را متوجه سنت تغییرناپذیر الهی کرد که «إِن تَنصُرُوا اللَّهَ یَنصُرْکُمْ وَیُثَبِّتْ اَقْدَامَکُمْ» (محمد، ۷): اگر خدا را یاری کنید، خدا شما را یاری می‌کند و گام‌های شما را استوار می‌دارد. ایشان به مردم یادآوری می‌کرد که اگر یک قیامی برای خدا باشد، خدای تبارک و تعالی کمک می‌کند و لذا در این مسیر حتی از کمی جمعیت نترسید. «مطمئن باشید که مرکز قدرت که خدای متعال است نسبت به شما عنایت دارد. قدرتهای دیگر پوشالی هستند. قدرت خداست که باقی است و خداست که وعده کرده است اگر نصرت دهید او را، او شما را پیروز می‌کند.»«8»
امام این باور را در عمل و نگاه مردم نهادینه ساخت که سرنوشت ملت، در چهارچوب سنت‌های الهی معنا پیدا می‌کند. رهبر انقلاب می‌فرمایند: «شهید مطهری، چهار ایمان را در امام برجسته یافت: ایمان به هدف، ایمان به راه، ایمان به مردم و ایمان به خدا. همین ایمان چهارم، اعتماد به وعده‌های الهی و ربوبیت خداوند، جان‌مایه استواری امام بود؛ ایمان به اینکه «خدا از وعده‌هایش تخلف نخواهد کرد» و هر کس برای خدا قیام کند، نصرت الهی را خواهد دید.»«9» رهبر انقلاب تاکید می‌کنند، توکل و اتکای امام مانند خونی در رگ‌های ملت ایرانی جاری شد و ملتی شجاع و بی‌هراس را مقابل استکبار و حوادث سخت به میدان آورد.
اعتماد‌به‌نفس ملی و قاطعیت مقابل تحقیر
ایستادگی امام خمینی رحمه‌الله‌علیه در برابر لایحه کاپیتولاسیون، نقطه عطفی در تاریخ معاصر کشور بود؛ لحظه‌ای که برای نخستین بار عزت‌نفس ملی به‌طور جدی به متن جامعه ایرانی بازگشت. بیان صریح امام که «کاری نکن که بگویم ملت بیرونت کنند»، حرمت‌شکنی بی‌سابقه‌ای علیه رژیم سلطنتی بود و هویت ملت را از حاشیه به متن آورد. امام در ماجرای کاپیتولاسیون، بزرگ‌ترین نه را به تحقیر ملت ایران گفت که حالا در سایه مرجعیت دینی شجاع، خود را شایسته ایستادگی و عزت می‌‌یافت.
عزت‌نفس ملی مردم در سراسر انقلاب و دفاع مقدس ادامه یافت. ملت ایران با تکیه بر روح عزتمندانه‌ای که امام در آنان برانگیخت، در سخت‌ترین میدان‌ها ایستاد. موضع‌گیری‌های صریح و عزتمندانه امام خمینی در مقابل مستکبران عالم، به مردم باور بخشید که سرنوشتشان نه در دست قدرتهای بزرگ، بلکه در گرو شجاعت و عزت خودشان است، تا جایی که رهبر انقلاب تاکید دارند: «آن روزی که امام علنا فرمود «آمریکا هیچ غلطی نمی‌تواند بکند»، اوج اقتدار سیاسی و نظامی آمریکا در دنیا بود.»«10»
موضع‌گیری شفاف
یکی از ویژگی‌های ممتاز امام خمینیرحمه‌الله‌علیه، شفافیت بی‌نظیر و قاطعیت بی‌تعارف در بیان مواضع و دفاع از حق بود. صراحت کلام امام در همان اولین سخنرانی‌شان پس از ورود به ایران پیدا بود. رهبر معظم انقلاب خاطره‌ای از سخنرانی تاریخی امام در فرودگاه مهرآباد نقل می‌کنند و می‌نویسند: «واقعاً حیرت کردم که امام این ملاحظاتی را که ماها داریم، هیچ ندارد!»
امام با همین صراحت رای و تصمیم‌گیری بدون تعارف، روحیه شجاعت را به جامعه منتقل کردند. مثل عزل آقای منتظری و شجاعت اتخاذ و اعلام این تصمیم که در نامه تاریخی ششم فروردین هویداست. امام تعارفات معمول را کنار گذاشته و صریح و مسئولانه تنها مصالح نظام اسلامی را در نظر می‌گیرند.
این صراحت بیش از هرچیز در مقابله با مستکبران عالم خود را نشان داده است. رهبر انقلاب تاکید می‌کنند: «امام هیچ‌وقت به‌خاطر ملاحظه زورگویان عالم، از دفاع از مظلومین عالم دست نکشید.»«11» امام خمینی رحمه‌الله‌علیه دشمنان خارجی را با لحنی آکنده از هشدار و تهدید خطاب قرار می‌داد: «مسلمانان جهان با همراهی نظام جمهوری اسلامی ایران عزم خود را جزم کنند تا دندان‌های امریکا را در دهانش خرد کنند.»«12» هنوز هم وقتی اصول جامعه تهدید می‌شود، صراحت امام راهنمای همگان است؛ عاملی که ترس و تردید جمعی را می‌زداید و توان مقاومت را مضاعف می‌کند.
باور به توانمندی‌های داخلی: تجربه جنگ تحمیلی
یکی از عوامل شکل‌گیری شجاعت در ملت ایران، تاکید مستمر امام خمینی رحمه‌الله‌علیه بر توجه به توانمندی‌های داخلی و زدودن روحیه «ما نمی‌توانیم» از جامعه بود. امام بارها ملت را هشدار داد که این اندیشه مضر را از ذهن خود خارج کنند که «ما خودمان نمی‌توانیم.» ایشان می‌فرمودند: «غیر ممکن‌ها با اراده ملت‌ها، اراده‌ای که تبع اراده خداست، اراده‌ای که برای خداست، غیر ممکن‌ها ممکن می‌شود و محال‌ها واقع.»«13»
این خودباوری، از نگاه امام هرگز جدا از توکل و اتکال به خدا نبود: «عمده این است که شما به بازوان قدرتمند خودتان اتکال کنید ... و با اتکال به خدای تبارک و تعالی و پشتیبانی صاحب این کشور امام زمان سلام‌الله‌علیه این مقصد را به آخر برسانید.»«14» ایشان محور موفقیت را اراده ملت و اعتماد عمومی دانسته و می‌گوید: «وقتی اتکا به ملت شد دیگر انسان نمی‌ترسد.»«15»
این نگاه، نه فقط در عرصه دفاع مقدس که در صنایع، علم، بهداشت و عرصه‌های دیگر نیز ثمر داد؛ جایی که ملت با وجود تحریم‌ها و نبود زیرساخت‌ها، دست‌به‌کار شد و از دانش هسته‌ای تا واکسن بومی و صنایع دفاعی، نمونه‌های موفقیت را آفرید. درس بزرگ این پیشرفت‌ها ، تربیت ملتی مستقل و مقاوم و فرهنگ اتکای به خود بود که محاصره‌ها و تحریم‌ها را بی‌اثر ساخت. مردمانی که باور کرده‌اند می‌توانند و نیز می‌دانند که اتکا به درون، تنها با پشتوانه‌ای الهی به پیروزی می‌رسد.
روحیه شهادت‌طلبی؛ زمینه‌ساز شجاعت ملی
یکی از مهم‌ترین عواملی که باعث رشد شجاعت در ملت ایران شد، تقویت روحیه شهادت‌طلبی توسط امام خمینی رحمه‌الله‌علیه بود. امام با تبیین منطق قیام، نشان داد که مقاومت و ایستادگی، حتی اگر به تنهایی باشد، ارزشمند است؛ زیرا برای خدا بودن هدف، ارزش هر پیامد دنیوی یا اخروی را تضمین می‌کند: «چه پیش ببرد نفع برده است، چه پیش نبرد باز هم نفع برده است. یکی از دو خوبی‌ها را دارد: یا خوبی دنیایی دارد؛ یا اگر دنیا گیرش نیامد، خوبی آخرتی آن بلااشکال است.»«16»
امام با بیان قاطع خود خطاب به مردم فرمود: «مصمم باشید؛ از ترور نترسید، از شهادت نترسید ... شهادتْ عزت ابدی است، حیات ابدی است. آن‌ها از شهادت بترسند و از مردن بترسند که مردن را تمام می‌دانند و انسان را فانی. ما که انسان را باقی می‌دانیم و حیات جاودانه را بهتر از این حیات مادی می‌دانیم برای چه بترسیم؟!»«17» این نگاه از ملت ایران مردمانی ساخت که در راه حقیقت، از مرگ نهراسیدند و دشمن را نیز از همین باور به وحشت انداختند.
ثمرات شجاعت
تربیت ملت شجاع کاری بود که امام خمینیرحمه‌الله‌علیه با ترکیبی از رهبری الهی، اعتماد به مردم، ترویج روحیه معنوی، شفافیت گفتاری و تقویت اتکای ملی انجام داد. امروز هم جامعه ایران، علی‌رغم همه فشارها، هنوز سرمایه شجاعت را با خود دارد و می‌کوشد این میراث را به نسل‌های بعد منتقل کند. «این مردم بودند که نترسیدند؛ این مردم ایران عزیز بودند که ایستادگی کردند و مصداق این آیه شریفه شدند: «اَلَّذینَ قالَ لَهُمُ النّاسُ اِنَّ النّاسَ قَد جَمَعُوا لَکُم فَاخشَوهُم فَزادَهُم ایمانًا وَ قالُوا حَسبُنَا اللهُ وَ نِعمَ الوَکیل». مدام تهدید شدیم، مدام گفتند حمله می‌کنیم، مدام گفتند تحریم می‌کنیم، مردم نه از تهدید نظامی ترسیدند، نه از تحریم ترسیدند، نه از تحریم فلج شدند؛ نترس، شجاع، سربلند، حرکت را ادامه دادند؛ از این پس هم باید همین باشد.»«18»