در 13 مهرماه 1342، دولت علم مصوبه ای صادر کرد و بر اساس آن مقرر شد هنگام تقدیم «قرار داد وین» به مجلس، ماده واحده ای به آن پیوست شود تا به یاری آن کارمندان هیات های مستشاری آمریکا در ایران از امتیازات و مصونیت های مربوط به کارمندان اداری و اعضای فنی مذکور در قرارداد وین برخوردار شوند. این ماده واحده همان کاپیتولاسیون بود.
علت پیوند دادن کاپیتولاسیون با قرارداد وین، وحشت هیات حاکمه از خشم ملت ایران بود . آنان می کوشیدند با بهره گیری از جنبه بین المللی قرارداد وین مردم را فریب دهند.
نخست وزیر، حسنعلی منصور، قرارداد وین و لایحه پیوستی را، که در مرداد 1343 به تصویب مجلس سنا رسیده بود، به مجلس شورا برد و با تلاش بسیار مجلس را واداشت آن را تصویب کند .
سابقه کاپیتولاسیون در ایران به شکست ایران از روسیه و تحمیل پیمان ترکمنچای باز می گردد (1). پس از انقلاب 1917 روسیه، در پیمان دوستی ایران و شوروی (1921) ماده مربوط به کاپیتولاسیون لغو گردید.
یازده روز پس از تصویب معافیت نظامیان آمریکایی از شمول مقررات قضایی ایران، دولت منصور لایحه وام 200 میلیون دلاری از یک بانک آمریکایی را با تضمین دولت آمریکا، به مجلس برد و به تصویب رساند. این وام به خرید سلاح های جنگی از آمریکا اختصاص داشت.
محافل سیاسی ایران واگذاری این وام را پاداش آمریکا به ایران، به خاطر تصویب لایحه کاپیتولاسیون به شمار آوردند. (2)
چند روز پس از تصویب این لایحه، یک نسخه از مشروح مذاکرات مجلس به دست امام رسید. امام از مفاد لایحه برآشفت و در سخنرانی تاریخی چهارم آبان 1343، شاه، آمریکا و اسرائیل را به شدت مورد حمله قرار داد.
متن کامل این سخنرانی و اعلامیه ای که امام پس از آن منتشر کرد، در حجمی گسترده تکثیر و به سرعت در اختیار مردم قرار گرفت و واکنش مردم، گروه ها و طبقات مختلف جامعه را در پی داشت.
پیامدهای احیای کاپیتولاسیون
تبعید امام خمینی، (3) ترور حسنعلی منصور که پس از شاه عامل اصلی تبعید امام شمرده می شد به وسیله هیات های موتلفه اسلامی، سوء قصد به جان شاه، (4) نقض استقلال و حاکمیت ایران، (5) ورود گسترده آمریکاییان به کشور و گسترش جرم و فساد ناشی از آن (6) و اوج گیری احساسات ضد آمریکایی بخشی از آن پیامدهای احیای کاپیتولاسیون به شمار می آید . (7)