نقد و بررسی نظریه های روابط بین الملل از منظر امام خمینی(ره) و اندیشمندان غربی

چکیده

شناخت ابعاد ماهیت انسان و چگونگی تاثیر آن بر نظریه های متنوع و متفاوت روابط بین الملل، هدف اصلی این پژوهش است. فرض بر این است که نوع نگرش به سرشت انسان، موجب شکل گیری نظریه های متفاوت درباره روابط بین الملل می شود. پژوهش حاضر به نقد و بررسی برخی از آنها از منظر امام خمینی(ره) و اندیشمندان غربی، در قالب سه رهیافت «رئالیسم»، «ایده آلیسم» و «اسلامی» می پردازد. رهیافت اسلامی با محوریت «ماهیت انسان و روابط بین الملل از منظر امام خمینی» ضمن به چالش کشیدن دو دیدگاه یاد شده که نوعی افراط و تفریط در این باره اند، ماهیت انسان را ترکیبی از نیروهای خیر و شر می داند و با توجه به اینکه وی به تقویت کدام بعد وجودی خویش بپردازد، روابط بین الملل مشحون از جنگ یا صلح خواهد بود.

مقدمه

مسئله جنگ و صلح در روابط بین الملل از دیرباز یکی از مسائل مهم و در کانون توجه نظریه پردازان روابط بین الملل بوده است. بدون تردید، امام خمینی (ره) یکی از برجسته ترین آنها در دوران معاصر است که بر حسب درک واقع بینانه از ساختارـ کارگزار نظام بین الملل، با محور قرار دادن بحث «رابطه اخلاق و سیاست»، واگرایی و جنگ یا همگرایی و صلح در روابط بین الملل را تابع رعایت ارزشهای اخلاقی و عدم رعایت آنها از سوی بازیگران این عرصه می داند.

هرچند نظریه های مربوط به روابط بین الملل از لحاظ سابقه تاریخی ریشه در مباحث اندیشمندان یونان باستان، چین و هند دارد، اما اغلب آنها فاقد روشهای علمی بوده و به صورت توصیفی به این موضوع پرداخته اند. بررسی مسائل بین المللی در چارچوب نظریه های علمی، به قرن بیستم و به ویژه سالهای پس از جنگ جهانی دوم مربوط می شود. برخی از این نظریات به همراه رهیافت اسلامی در پژوهش حاضر مورد بحث قرار می گیرد.

نقطه تمرکز مباحث پیش رو, بررسی رهیافت اسلامی با محوریت «دیدگاه امام خمینی(ره) درباره ماهیت انسان و روابط بین الملل» است. بنابراین، پرسش اصلی این است که امام چه راهکار و تمهیداتی برای صلح و امنیت جهانی فراهم نموده است.

از آن جا که فهم بهتر اندیشه های یک متفکر و اندیشمند، مثل امام خمینی(ره)، از طریق مقایسه آن با اندیشه های رقیب امکان پذیر خواهد بود، در آغاز دیدگاههای برخی از صاحب نظران غربی و طرفداران نظریه های «رئالیسم» و «ایده آلیسم» در مورد «ماهیت انسان و چیستی روابط بین الملل» را توضیح می دهیم و سپس ضمن نقد و ارزیابی آنها، نگرش وی را در این زمینه بررسی می کنیم. البته پیش از بررسی این رهیافت ها، مقصود خویش از روابط بین الملل را توضیح می دهیم.

1. روابط بین الملل

روابط بین الملل از مفاهیم پویایی است که از آغاز مصطلح شدن آن در معنای جدید خود، به اعتبار عناصر و نوع رابطه، دستخوش تغییرات زیادی شده است، به طوری که مفهوم آن در سالهای اخیر با آنچه در قرن گذشته از آن مستفاد می شده است، تفاوت دارد.[1] با وجود این، تعریفی که در ذیل می آید همخوانی بیشتری با هدف این پژوهش دارد:

روابط بین الملل، مجموعه اقدامات و کنشهای متقابل واحدهای حکومتی و نیز نهادهای غیر دولتی و همچنین روندهای سیاسی میان ملتها را در بر می گیرد.[2]

هرچند این تعریف افزون بر کارگزاران دولتی، به نقش سازمانها و نهادهای غیر حکومتی در فرایند روابط بین الملل نیز اشاره دارد, اما بازیگر اصلی این عرصه همچنان دولتها و نهادهای رسمی حکومتی اند. همچنین، براساس این تعریف، سطح تحلیل و نقطه عزیمت بحث از نوع «خرد» خواهد بود؛ زیرا این پژوهش روی رفتار بازیگران روابط بین الملل متمرکز شده است و با توجه به اینکه نظام بین الملل تحت تاثیر مهم ترین کارگزار خویش یعنی انسانها، در قالب بازیگران دولتی و غیردولتی، قرار دارد و نیز با عنایت به اینکه اقدامات و جهت گیریهای آنها منطبق با معیارهای اخلاقی و ارزشهای انسانی باشد یا نه، روابط میان این بازیگران، روابطی دوستانه و مسالمت آمیز یا خصمانه و تعارض آمیز توصیف می شود.

2. نظریه رئالیسم و روابط بین الملل

رویکرد واقع گرایی به روابط بین الملل که برگرفته از مبانی فکری و فلسفی ماکیاولی و هابس در تاریخ معاصر است، روابط بین الملل را عرصه مبارزه برای کسب و حفظ قدرت می داند و از آنجا که این جهان، دنیای تضاد منافع است، هرگز نمی توان اصول اخلاقی را به طور کامل محقق ساخت.[3]

رئالیستها که برداشت بدبینانه ای از طبیعت جوامع انسانی دارند، روابط بین الملل را صرفاً صحنه تضاد منافع و تعارض خواستها و مبارزه دائمی واحدهای سیاسی برای کسب قدرت بیشتر و حفظ آن به هر طریق ممکن می دانند. از آنجا که نوع نگاه آنان به روابط بین الملل، تحت تاثیر مبانی فکری و انسان شناختی افرادی مانند ماکیاولی و هابس قرار دارد، نخست نگرش این دو متفکر را در باره سرشت انسان به اجمال مرور می کنیم و در ادامه توضیح بیشتری پیرامون چیستی روابط بین الملل از منظر طرفداران رهیافت رئالیستی ارائه خواهیم داد.

2/1. ماکیاولی و ماهیت انسان

از نظر ماکیاولی انسانها بد سرشت هستند و به دلیل خوی حیوانی ای که در آنها وجود دارد، گرایش به سمت منافع شخصی، ثروت اندوزی، جاه طلبی، قدرت محوری، عهد شکنی و کارهای ناشایست دیگر، یک گرایش کاملاً ذاتی و درونی در آنان است. در اثر این تمایلات، جنگ و ستیز میان انسانها اجتناب ناپذیر است و بدین سبب وجود یک فرمانروای قدرتمند در جامعه به منظور برقراری نظم و جلوگیری از هرج و مرج ضرورت دارد. نامبرده برداشت خود را درباره سرشت آدمی و ضرورت وجود فرمانروا و قانون متناسب با آن چنین توضیح می دهد:

کسی که می خواهد برای شهری قوانینی وضع کند و نظامی سیاسی به آن بدهد، باید کار خود را با این فرض آغاز کند که همه آدمیان بدند و هر وقت که فرصتی به دست آورند از تمایلات بد خود پیروی می کنند و طبیعت شریر خود را به معرض نمایش می نهند و اگر بدی کسی زمانی نهفته بماند این امر ناشی از علتی ناشناخته است و این علت را تنها هنگامی می توان شناخت که شرارت او به منصه ظهور رسیده باشد، آن گاه زمان، که می گویند مادر همه حقایق است، از علت پنهان پرده برمی افکند.[4]

مطابق برداشت ماکیاولی، انسانها تنها از روی ناچاری و ضرورت به خواسته ها و منافع دیگران احترام می گذارند و در صورتی که فرصتی به دست آورند، به دلیل گرایشهای سیری ناپذیر حیوانی، به سمت بی نظمی و کارهای بد روی می آورند. از این رو، ایشان در اندرزی به شهریار، تاکید می کند که برای برقراری نظم اجتماعی و حفظ قلمرو سلطنتش، جز اندیشه جنگ و افزایش قدرت نظامی، هیچ هدفی را در سر نپروراند. وی می گوید:

بر شهریار است که هیچ هدفی در پیش و هیچ اندیشه ای در سر نداشته باشد، مگر جنگ و سامان و نظم آن. فرمانروایان را کدام هنر بالاتر از این؟ و در نیکویی آن همین بس که نه تنها شاهزادگان را بر تخت پادشاهی نگه می دارد که چه بسیار از میان عامه نیز کسانی را بر کرسی فرمانروائی بر می کشد.[5]

ماکیاولی به آنچه گفته شد بسنده نمی کند و برای نیل شهریار به اهداف یاد شده و نیز به دلیل آنکه انسانها در معامله با دیگران به صداقت و درستی توجهی ندارند، او را از تعهدات اخلاقی و رعایت صفاتی مانند وفاداری، حفظ حرمت قول، درستی رفتار و نیالودگی به نیرنگ نیز معاف می دارد:

فرمانروای زیرک نمی باید پایبند پیمان خویش باشد. اگر مردمان همگی نیک می بودند، این اندیشه ای شایسته نمی بود؛ اما از آن جا که مردمان بدخیم و سست پیمان اند، شهریار نیز ناگزیر از پایبندی به پیمان خود با ایشان نیست.[6]

بنابراین، آدمیان اساساً موجودات اهریمنی و ذاتاً نادرست هستند که در روابط خود با همنوعانش لزوماً صداقت و تعهد را رعایت نمی کنند و از این رو شهریار نیز ملزم به حفظ حرمت قول و پرهیز از نیالودگی به حیله و نیرنگ در قبال آنها نخواهد بود.

2/2. هابس و ماهیت انسان

توماس هابس نیز، مانند ماکیاولی، نگاهی بدبینانه به انسان دارد و او را موجودی باطناً خودخواه و شریر می داند. از نظر هابس، گرایش انسان به صیانت نفس, منافع شخصی و اجتناب از ضررها و آسیبهای شخصی یک گرایش کاملاً باطنی است که برای حفظ آن، با همنوعانش دائماً در حال جنگ و ستیز به سر می برد و بدین سبب میل او به قدرت، که تنها با مرگش فرو می نشیند، سیری ناپذیر خواهد بود. هابس وضع طبیعی موجودات انسانی را به گونه ای ترسیم می کند که در آن، «جنگ همه علیه همه» گریز ناپذیر بوده و «انسان گرگ انسان» معرفی شده است. به اعتقاد او

زمانی که آدمیان بدون قدرت عمومی به سر می برند که همگان را در حال ترس نگه دارد، در وضعی (وضع طبیعی) قرار دارند که جنگ خوانده می شود و چنین جنگی، جنگ همه بر ضد همه است.[7]

مطابق نظر هابس، عواملی مانند رقابت مالی و اقتصادی، ترس، بلند پروازی و افتخار، از جمله انگیزه های اصلی ستیز آدمیان در وضع طبیعی به شمار می آیند, بنابراین: «علت اولی آدمیان را برای کسب سود، علت دوم برای کسب امنیت و علت سوم برای کسب اعتبار و شهرت، به تعدی وا می دارد.»[8]

به کوتاه سخن، منظور اصلی هابس در این باره فقط این است که ترس آدمی از دیگران، اشتیاق او به حفظ آنچه در اختیار دارد، تمایل خودخواهانه و حریصانه او برای تحصیل چیزهای بیشتر، یعنی رغبتها و نفرتهای اصلی، وی را بر آن می دارد که همواره با همسایگان خود در ستیز باشد.[9]

به طور خلاصه، هابس و ماکیاولی بر اساس نگاه بدبینانه ای که به سرشت انسان دارند و او را ذاتاً موجودی شریر، پرخاشگر و اهریمنی می پندارند، همواره بر این نکته اهتمام داشته اند که اساس روابط میان افراد برجنگ و ستیز و مبارزه برای کسب قدرت بیشتر استوار است. این نوع نگرش، بر اصحاب مکتب رئالیستی که یکی از رهیافتهای مهم مطالعات روابط بین الملل در قرن بیستم است، تاثیرات فزاینده ای برجای گذاشت؛ به طوری که مورگنتا، بنیانگذار این رهیافت، در مطالعات خویش پیرامون رفتار کارگزاران اصلی روابط بین الملل، انگیزه اساسی آنها را کشمکش بر سر قدرت و واگرایی در روابط بین الملل می داند.

2/3. واگرایی در روابط بین الملل

رئالیستها از میان عوامل تاثیرگذار در ایجاد بحران و جنگ میان بازیگران صحنه روابط بین الملل، گرایش آنان به افزایش قدرت را عامل اصلی تعارضات و واگرایی می دانند. هانس مورگنتا، قدرت در روابط بین الملل را وسیله ای برای دستیابی به خواسته های ملت می داند و معتقد است که روابط بین الملل در کشمکش بر سر قدرت خلاصه می شود. او معتقد است که در کشاکش قدرت، کشورها از سیاستهایی پیروی می کنند که هدف آن حفظ وضع موجود، توسعه طلبی امپریالیستی یا کسب اعتبار باشد.[10] بر این اساس دولتی که سیاست خارجی اش در جهت حفظ وضع (نه تغییر توزیع) قدرت است، از سیاست حفظ وضع موجود پیروی می کند. دولتی که سیاست خارجی آن در مسیر تحصیل قدرت بیشتر است، طالب وضع موجود نیست و سیاستهای امپریالیستی را دنبال می کند و بالاخره دولتی که سیاست خارجی اش بر نمایش قدرت استوار است، معمولاً به منظور حفظ یا افزایش آن، در صدد تعقیب سیاست اعتبار است.[11]

رئالیستها که اساس بررسی خود را بر وجود تعارض منافع و خواستها میان افراد از یک سو، و جوامع انسانی از سوی دیگر قرار می دهند، به جای برقراری روابط نزدیک و همکاریهای دوستانه میان ملتها، بر واحدهای سیاسی و حاکمیتهای جداگانه با منافع ناهمگون تاکید می ورزند. براساس چنین برداشتی که تحت تاثیر نظریات فیلسوفانی چون هابز و ماکیاولی قرار دارد، هیچ گونه محدودیت اخلاقی و حقوقی برای «تامین منافع و تحقق اهداف ملی» نمی توان قائل شد.

این برخورد با روابط بین الملل، روابط میان واحدهای سیاسی را براساس یک سلسله نظریه های از پیش ساخته شده مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد و راهنمای دولتها را برای جهت گیریهای سیاست خارجی، قدرت و منافع می پندارد.[12] بدین ترتیب، طرفداران مکتب رئالیسم جنگ و تعارض میان دولتها را یک امر کاملا طبیعی پنداشته و همواره بر این نکته تاکید ورزیده اند که «روابط بین الملل از مبارزه بی امان و بی انتها برای کسب قدرت که ریشه در طبیعت انسان دارد، نشات می گیرد».[13]

بدین سان، صلح و ثبات در نظام بین المللی به عنوان یک پدیده عارضی و مقطعی تلقی می شود که برای حفظ آن می باید از «تمهیداتی چون موازنه قدرت و بازدارندگی بهره جست. اگر همه دولتها در صدد به حداکثر رسانیدن قدرت خویش باشند ثبات و در نتیجه موازنه قدرت به وجود خواهد آمد.»[14] بنابراین، سیر منطقی قضایا (در رهیافت رئالیسم) به این صورت است که ذات شریر انسان او را به قدرت طلبی می کشاند و این قدرت طلبی در دولتها انعکاس می یابد و به تبع آن صحنه بین المللی، صحنه زورآزمایی دولتها قرار می گیرد.[15]

به طور کلی، اصحاب مکتب رهیافت گرایی که در مطالعاتشان پیرامون رفتار بازیگران صحنه روابط بین الملل، از مبانی انسان شناختی و فلسفی کسانی چون ماکیاولی و هابس متاثرند، اساس گرایشهای جوامع انسانی و واحدهای سیاسی را به غریزه جنسی، میل به قدرت و پرخاشگری فروکاسته و منازعه بر سر قدرت را هدف اصلی و نهایی آنها عنوان کرده اند.

2/4. نقد و ارزیابی نظریه رئالیسم

از سخنان بسیاری از طرفداران مکتب واقع گرایی (رئالیسم) استفاده می شود که قدرت محوری و قدرت طلبی، انگیزه ای اصلی و هدف نهایی برای ملتها و دولتها خواهد بود. این سخن، در اسلام و اندیشه زمامداران واقعی و اندیشمندان مسلمان مورد قبول نیست، زیرا قدرت هر چه اهمیت و آثار مهمی داشته باشد، نمی تواند به عنوان هدف اصلی و نهایی تلقی شود و ارزش آن، ابزاری خواهد بود. بنابراین، از نظر ادیان و به ویژه اسلام، قدرت وسیله ای است که باید از آن در جهت تامین اهداف مشروع، حاکمیت خدا و دین خدا و مبارزه با استکبار و ظلم و ستم و تجاوز بهره گیری شود. قدرت در نظر اولیای خدا، اگر در مسیر اهداف نامبرده و امثال آن قرار نگیرد، هیچ ارزشی ذاتی نخواهد داشت.[16]

افزون بر آن، نقدهایی دیگری که می توان برای این رهیافت بر شمرد، به شرح زیرند:

1. یکی دیگر از انتقادات، مربوط به ساده انگاری و کلی گویی این مکتب است که همه ابعاد زندگی سیاسی را در قالب قدرت خلاصه می کند و سایر علل و عوامل موثر در سیاست را از قلم می اندازد.[17] به بیان دیگر، رهیافت واقع گرایی به روابط بین الملل بر اساس مبانی فلسفی مادی و طبیعی است و از این رو نظام بین الملل را عرصه تنازع بقا و حکومت اقویا می داند که در آن اصالت با قدرت است و قدرتهای ضعیف محکوم به انقیاد یا نابودی اند.

2. تحلیل روابط بین الملل براساس نمودها صورت گرفته و توجهی به بودها و حقایق هستی نشده است.

3. ثبات و آرامش ناشی از توازن قوا در نظام بین الملل عین بی ثباتی است، زیرا در قاموس رهیافت واقع گرایی جایی برای عدالت و برابری وجود ندارد.

4. در این رهیافت، صرفاً یک جنبه از ماهیت سرشت انسانی مورد توجه قرار گرفته و از جنبه انسانی آن و تمایل به همکاری و تعاون غفلت شده است.[18]

به طور خلاصه، گرایش انسان به قدرت طلبی، منافع شخصی، پرخاشگری، ثروت اندوزی و... هر چند قابل انکار نیست و بخش از وجود وی را تشکیل می دهد، اما پنداشتن این گرایشها به عنوان تمام ابعاد وجودی انسان، ناشی از برداشت یک سویه، تک بعدی و غیر منطبق با حقیقت وجود بشر است. انسان علی رغم داشتن این صفات، گرایشها دیگری نیز دارد که مظهر همگرایی، همکاری، حقیقت طلبی، تعاون، ایثار، نوع دوستی و بسیاری از فضایل اخلاقی و معنوی تلقی می شوند.

3. نظریه ایده آلیسم و روابط بین الملل

رویکرد ایده آلیستی، یکی دیگر از رهیافتهای مطالعه در فرایند تجزیه و تحلیل روابط بین الملل است. در این دیدگاه، محور اصلی مطالعه، زمینه های همکاری و اشتراک مساعی میان واحدهای سیاسی متفاوت است. بر این اساس، میان افراد و نیز جوامع انسانی پیوندهای مشترک اجتماعی و فوق ملی وجود دارد و در این روند مسئله برد و باخت مطرح نیست.[19]

این نوع نگرش به طبیعت بازیگران صحنه روابط بین الملل، ریشه در نظریات خوش بینانه کسانی مانند روسو و گروسیوس دارد که به پاک بودن سرشت انسان و گرایش ذاتی وی به نیکی و فضایل معتقد بودند. بنابراین، قبل از ارائه هرگونه توضیحی درباره رهیافت ایده آلیستی، برداشت افراد نامبرده در مورد طبیعت انسان را به اجمال مرور می کنیم.

3/1. روسو و ماهیت انسان

ژان ژاک روسو به انسان نگاه مثبت دارد و او را موجودی نیک سرشت می داند. جمله معروف «انسان آزاد آفریده شده است، اما همه جا در بردگی به سر می برد»،[20] به روشنی مفهوم آزادی طبیعی انسانها و همچنین وضع طبیعی آنان را از نظر این متفکر توضیح می دهد. در حقیقت، جمله «انسان آزاد آفریده شده است» پاسخی است به آن دسته از دانشمندانی که معتقدند «تمام انسانها رعیت آفریده شده اند.»[21] بدین سان از منظر روسو,

انسان فقط وقتی وارد جامعه انسانها شد، آن وقت فکر حمله به دیگری در سرش وارد می شود؛ پس از اینکه شهروند شد به سرباز تبدیل می شود. بنابراین، انسان طبیعی اشتیاقی به جنگیدن با همنوعان خود ندارد.[22]

بدین ترتیب، انسان به لحاظ طبعیت خود صلح جوست و در روابط با همنوعانش ملاحظات اخلاقی، ارزشی و انسان دوستانه را رعایت می کند، اما پرخاشگری، ددمنشی، منازعه و اعمال خلاف اوامر عارضی و ناشی از شرایط بد و ترتیبات نامناسب اجتماعی است.

3/2. گروسیوس و ماهیت انسان

گرسیوس نیز مانند روسو، لوح ضمیر انسان را سفید دانسته و معتقد است که ویژگی اصلی او «جامعه دوستی است و می خواهد با همنوعان روزگار بگذراند؛ گذرانی که با فعالیت خلاقانه همراه است.»[23] بنابراین، انسان فطرتاً موجودی اجتماعی است و بدون همکاری متقابل با دیگران، قادر به تامین اهداف و نیازهای فردی خویش نخواهد بود.

هنگامی که روسو و گروسیوس از سرشت نیک انسان و گرایش ذاتی او به فضایل سخن می گویند، منظورشان این است که روابط افراد با همدیگر لزوماً بر مبنای صلح دوستی، تعاون، همکاری و همگرایی شکل می گیرد. چنان که پیداست این نوع طرز تفکر، برخی از پژوهشگران نظام بین الملل را تحت تاثیر قرار داده و باعث شده است که آنان روابط بین الملل را صرفاً بر مبنای همگرایی مطلق و تشریک مساعی واحدهای سیاسی برای نیل به اهداف مشترک، مورد بحث و بررسی قرار دهند.

3/3. همگرایی در روابط بین الملل

رویکرد آرمان گرایانه که نشات گرفته از روشنفکران ایده آلیسم مانند گروسیوس و روسو و... است، به طبیعت جوامع انسانی خوش بین است و بر تعهدات و حقوق بین الملل تاکید می کند. از دید آرمان گرایان، امکان رفع جنگ در صحنه بین المللی از طریق تقویت قواعد، مقررات و نهادهای بین المللی وجود دارد. مطابق نظر آنان، مهم ترین عامل جنگ وجود تسلیحات و ابزارهای جنگی از یک سو و ساختار ناقص نظام بین الملل جهانی از سوی دیگر است. بنابراین ایجاد سازمان بین المللی به منظور حل مسالمت آمیز اختلافات و تقویت منافع مشترک میان دولتها و نظارت بر خلع سلاح عمومی ضروری به نظر می رسد.[24] به طور کلی اصول مسلّم فرض شده در مکتب ایده آلیسم به این شرح اند:

1. طبع انسان ذاتاً خوب و قابلیت نوع دوستی و کمک متقابل دارد؛

2. رفتار بد انسان محصول شرارت انسان نیست، بلکه محصول سازمانها و نهادهای نادرست است که انسان را به اعمال خودخواهانه و مضر به حال دیگران وا می دارند؛

3. جنگها معرف بدترین چهره از نظام بین المللی هستند؛

4. جنگ اجتناب ناپذیر نیست و می توان آن را همراه با سازمانهای موجد آن از بین برد؛

5. جنگ یک مسئله بین المللی است که از بین بردن آن تلاشی فراتر از حد ملی لازم دارد؛

6. و بالاخره جامعه بین المللی باید حذف نهادهای جنگ خیز را وظیفه خود تلقی کند.[25]

3/4. نقد و ارزیابی نظریه ایده آلیستی

مهم ترین ایراد این رهیافت، نگاه یکجانبه گرایانه آن به طبیعت جوامع انسانی و کارگزاران روابط بین الملل است. این رهیافت نیز، مانند رویکرد رئالیستی که تمام توجه خود را روی بعد حیوانی افراد متمرکز ساخته بود، با برجسته نمودن بعد انسانی، جنبه های حیوانی آنان را به حاشیه رانده است. افزون بر آن، اشکالات دیگری نیز وجود دارد که به شرح زیر بیان می شود:

1. رهیافت ایده آلیستی بیش از آنکه به هستها توجه نماید، به بایدها و هنجارهای ارزشی رفتار می پردازد.

2. در حالی که واقع گرایان بیش از اندازه به قدرت تکیه می کنند، آرمان گرایان آن را نادیده می گیرند و معتقد به هماهنگی منافع دولتها هستند.

3. طرفداران رهیافت ایده آلیستی بر خلع سلاح عمومی یا کنترل تسلیحات، تقویت مقررات و حقوق بین الملل تاکید می کنند، در حالی که تجویز امنیت دسته جمعی جهت برقراری ثبات و صلح بین المللی در عمل با موانع و چالشهای متعددی همراه است و سازمانهای بین المللی و هنجارهای حقوقی بین المللی تحت تاثیر بازی قدرتهای بزرگ، کارکرد واقعی خود را نداشته است.[26]

4. نظریه اسلامی و روابط بین الملل

نگرش اسلام به روابط بین الملل متاثر از نوع نگاه آن به ماهیت انسان و غایات وجودی آن است. در اسلام سرشت انسان دارای دو بعد خیر و شر است؛ به گونه ای که زمینه های صلح خواهی یا جنگ طلبی بالقوه در او وجود دارد. در جهان بینی اسلامی، انسان صرفاً حیوان مادی نیست، بلکه در بردارنده ارزشهای الهی ـ انسانی نیز می باشد. در قاموس اسلامی آنچه اصالت دارد ارزشها و سجایای معنوی است. از این رو حرکت تکاملی انسان و جامعه بشری را به سمت ثبات، صلح و عدالت می راند.[27]

مشخصه بارز این رهیافت که سرشت انسانها را، به عنوان کارگزاران صحنه روابط بین الملل، آمیخته از نیروهای متمایل به خیر و نیکی و پستی و شرارت می داند، ارائه الگویی است که در آن تلفیقی از دو حالت واگرایی و همگرایی، اساس روابط میان واحدهای سیاسی را تشکیل می دهد. طرح این الگو از سوی رهیافت اسلامی سبب می شود که، ضمن دور بودن از افراط و تفریط موجود در دو رهیافت قبلی، روابط بین الملل را براساس واقع نگری و جامع نگری ویژه مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. توضیح بیشتر در این مورد را از منظر امام خمینی(ره) پی می گیریم.

4/1. امام خمینی(ره) و ماهیت انسان

از منظر امام خمینی(ره) گرایشها و ادراکات موجود در انسان، چه آنهایی که به جنبه های حیوانی او مربوط می شود و چه آنهایی که به جنبه انسانی وی تعلق دارد، از بدو خلقت به صورت بالفعل حضور ندارند؛ بلکه به مرور زمان و با فراهم شدن زمینه ها، عوامل و تمهیدات خاصی، به تدریج شکوفا می گردند.

ایشان درباره خلقت انسان و چگونگی به فعلیت رسیدن گرایشها و ادراکات او، چنین توضیح می دهد:

بدان که نفوس انسانیه در بدو ظهور و تعلق آن به ابدان و هبوط آن به عالم ملک، در جمیع علوم و معارف و ملکات حسنه و سیئه، بلکه در جمیع ادراکات و فعلیات بالقوه است و کم کم رو به فعلیت گذارد به عنایت حق جل و علا و ادراکات ضعیفه جزئیه اول در او پیدا شود، از قبیل احساس لمس و حواس ظاهری دیگر الاخس فالاخس، و پس از آن، ادراکات باطنیه نیز به ترتیب در او حادث گردد، ولی در ملکات باز بالقوه باشد، و اگر در تحت تاثیراتی واقع شود، به حسب نوع ملکات خبیثه در او غالب شود و متمایل به زشتی و ناهنجاری گردد... و چون حق تعالی و رحمتش شامل حال فرزند آدم در ازل بود، دو نوع از مربی و مهذب به تقدیر کامل در او قرار داد که آن دو به منزله دو بال است... و این دو یکی مربی باطنی، که قوه عقل و تمیز است و دیگر، مربی خارجی که انبیا و راهنمایان طرق سعادت و شقاوت می باشند.[28]

از نظر امام(ره)، هرچند انسان در وضع طبیعی، موجودی است خونریز و خود محور و داری حب ذات شدید، لیکن فطرت توحیدی و کمال طلبش، در صورتی که زمینه بروز و رشد پیدا کند، او را بر آن می دارد تا بر خود و منطق حیوانی اش چیره شود و راه کمالات را بپیماید و از مدارج قرب الهی بالا رود و خلیفه خدا و آینه تمام نمای صفات او گردد؛ اما این نزدیکی به ساحت الهی در گرو خروج از خود پرستی است.[29]

ایشان با تاکید بر این نکته که تمام تمایلات و گرایشهای انسان در بدو خلقت ظهور و بروز و جهت گیری خاصی ندارند و ذات آدمی مستعد شکوفایی هردو سنخ از تمایلات حیوانی و انسانی است، از عقل و پیامبران الهی به عنوان عوامل موثر در شکوفاشدن خواستهای متعالی انسان و زمینه بروز و رشد فطرت الهی یاد می کند. از این رو، عناصر شریر و خواستهای پست انسان، تنها در اثر برخورد غفلت آمیز و عدم بهره برداری از تعالیم اخلاقی و دینی و راهنمایی عقل به فعلیت می رسند.

امام خمینی(ره) همچنین، ضمن اشاره به وجود سه قوه «واهمه»، «غضبیه» و «شهویه» در درون انسان، معتقد است که این قوا سرچشمه تمام گرایشهای نیک و پست انسان به شمار می روند و از این رو، افراط و تفریط در آنها برای او بی نهایت زیان آور است. ایشان، در باره افراط انسان در استفاده از قوه غضب و پیامدهای ناگوار آن، چنین اظهار می دارد: «بیشتر فتنه های بزرگ و کارهای فجیع در اثر غضب و اشتعال آن واقع شده است.»[30]

براساس سخن فوق، رعایت اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط در بهره وری از این گرایشها لازم است و تجاوز از آن، ضمن اینکه خود فرد را به تباهی می کشاند، دامن جامعه را نیز فرا می گیرد. بدین ترتیب امام خمینی(ره) هنگام بحث از غرایز یاد شده، به همه جوانب نظر افکنده و حد متعادلی از آنها را برای رشد و کمال مادی و معنوی افراد و استمرار زندگی فردی و اجتماعی آنان ضروری دانسته است.

4/2.آرمان گرایی واقع بینانه در روابط بین الملل از منظر امام خمینی(ره)

در بادی امر، با نگاهی به سیره عملی امام خمینی(ره)، می توان تلفیقی از آرمان گرایی و واقع بینی را در رویکرد ایشان بر سیاست خارجی مشاهده نمود. اما آنچه از تدبر در اقوال و اعمال امام خمینی(ره) بر می آید آن است که ایشان آرمان گرایی واقع بین بودند و حتی در مواردی که به ظاهر حاکی از آرمان گرایی یا واقع گرایی ایشان است، صبغه هایی از دو رویکرد ملاحظه می شود.[31]

با عنایت به این نکته و نیز برداشتی که امام از سرشت انسان ارائه می دهد، می توان گفت که از منظر ایشان اساس روابط بین الملل را ترکیبی از دو حالت ثبات و آرامش و جنگ و منازعه تشکیل می دهد. به اعتقاد امام(ره)، اگر کارگزاران روابط بین الملل افرادی باشند که صرفا به جنبه های حیوانی و تعلقات دنیایی اهتمام داشته و دارای روحیه پرخاشگری و ستیزه جویی باشند، منازعه و جنگ در روابط بین الملل اجتناب ناپذیر خواهد بود؛ اما در صورتی که این کارگزاران بر اساس معیارها و ضوابط اخلاقی و ارزشی عمل کنند، تلاش می ورزند تا روابطشان در سطح بین المللی دوستانه و عاری از تعارض و ستیز باشد. بر اساس آنچه گفتیم، در این قسمت سعی می کنیم روابط بین الملل را در اندیشه امام،(ره) با توجه به این دو دسته از کارگزاران، مورد بحث و بررسی قرار دهیم:

4/2/1. سیاستمداران غیر مهذب و روابط بین الملل

امام­­(ره) علت اصلی منازعه و کشمکش بر سر قدرت در روابط بین الملل را ناشی از عدم تهذیب کارگزاران دانسته و معتقد است که این افراد برای ارضای جاه طلبیها و امیال و غرایز حیوانی خویش به تشدید اختلافات و واگراییها در این عرصه دامن می زنند. ایشان در این زمینه می گوید:

به هر کس دستش رسید، با قهر و غلبه ظلم کند و هر کس با او مختصر مقاومتی کند هرچه بتواند با او بکند و با اندک ناملایمی جنگ و غوغا به پا کند و به هر وسیله شده، مضار ناملایمات خود را از خود دور کند ولو منجر به هر فسادی در عالم هم بشود... و همین طور قوه غضب در انسان طوری مخلوق است که اگر مالک الرقاب مطلق یک مملکت شود، متوجه مملکت دیگر می شود که آن را بدست نیاورده، بلکه هرچه به دستش بیاید، در او این قوه زیادتر می شود. هر کس منکر است، مراجعه به حال خود کند و به حال اهل عالم از قبیل سلاطین و متمولین و صاحبان قدرت و حشمت، آن وقت خود ما را تصدیق می کند.[32]

امام (ره) با اشاره به اینکه قدرتهای بزرگ معمولاً با شعارهای فریبنده وارد جهان سوم می شوند، ولی در عمل چیزی جز فساد و تباهی به همراه ندارند، معتقد است که مستکبرین عالم و در راس آنها آمریکا لحظه ای از ستیز و سلطه گری بر ملل مستضعف جهان دست بر نمی دارند و ملتهای ضعیف برای آنها حکم خروسی دارند که هم در عزا و هم در عروسی ذبح می شوند.[33]

بنابراین، مشکلاتی که امروزه ملتهای مستضعف و به ویژه جهان اسلام درگیر آن اند، به زمامدارنی مربوط می شود که به ارزشهای اخلاقی پایبند نبوده و با حیله، تزویر، خشونت و دروغ به دنبال دستیابی به مطامع خویش هستند. بدین سان، اقدامات تجاوزکارانه قدرتهای بزرگ ریشه در تمایلات حیوانی آنها دارد که بدون توجه به مصالح دیگران، خواستها و منافع خویش را در سطح فراتر از مرزهای جغرافیایی خاص دنبال و برای رسیدن به آنها از هر وسیله ای استفاده می کنند.

از نظر امام(ره)، وقتی سیاستمداری در مسیر اخلاق انسانی گام نگذارد، نه تنها تمهیداتی برای برقراری صلح و ثبات فراهم نمی آورد، بلکه او خود، منشا همه مشکلات و اساس گرفتاریهای بشر و عامل اصلی کلیه فسادها و ظلمها در جهان خواهد بود. وی در این باره می گوید:

وقتی سیاستمداری به طریقه اخلاق انسانی نباشد، او چاقوکش از کار در می آید، اما نه چاقوکش سر محله؛ (بلکه) چاقوکش در یک منطقه وسیعی در دنیا. اینکه در روایت هست که «اذا فسد العالم فسد العالم»، مصداق بالاترش همینها هستند که علمای سیاست هستند، فاسد هستند، عالم را به فساد کشاندند... اگر اینها حذف بشوند از دنیا، مردم آرامش بهتری پیدا می کنند.[34]

بدین سان، فساد و شرارت ویژه سیاستمداران غیر مهذب است که از طمع ورزی و جاه طلبی آنها ریشه می گیرد. این گرایشهای سیری ناپذیر سبب می شوند که ستیز و از میدان به در کردن یکدیگر، همیشه سایه شوم خود را بر روابط میان دولتها بگستراند.

همچنین امام خمینی(ره) در باره اینکه قدرت محوری و افزون طلبی جهت اصلی تصمیمات و اقدامات ابرقدرتها را تعیین می کند و این حرکت در سیاست خارجی آنها وقفه بردار نیست، می گوید:

این ابرقدرتها که ما اسمش را ابرقدرت می گذاریم، تمام قدرتشان را روی هم می گذارند و صرف امیال حیوانی و شیطانی می کنند، به آن هم درست نمی رسند. اگر بنا بود که به آن چیزی که می خواهند برسند که باید وقوف کنند. اینکه می بینید که این ابرقدرتها جلو می روند و هرچه داشته باشند، باز هم یک قدم جلوتر می روند و اگر تمام این دنیا را هم داشته باشند، باز کافی برایشان نیست.[35]

این بدان دلیل است که «تمام مقصد این جنایتکاران رسیدن به یک نقطه است؛ قدرت، قدرت برای کوبیدن هر کس که در مقابلشان است.»[36] بنابراین، ابرقدرتها راه رسیدن به قدرت و حفظ آن را در نادیده گرفتن اصول اخلاقی و ارزشهای انسانی می جویند و از قدرت برای تامین منافع شخصی، مطامع نفسانی و کوبیدن کسانی که مانع از دستیابی آنها به این اهداف استعماری شوند، بهره می گیرند. چنان که پیداست، این مسئله باعث می شود که همواره کشمکش دائمی و مبارزه پایان ناپذیر بر روابط میان کشورهای جهان حاکم باشد.

امام خمینی(ره) با تاکید بر این مطلب که قدرت فساد ذاتی ندارد و آثار آن بسته به اینکه در دست چه کسانی باشد متفاوت است، در باره دسترسی اشخاص غیر مهذب به قدرت و مضرات آن در جوامع امروز، چنین اظهار داشته است:

قدرت اگر چنانچه به دست اشخاص غیر مهذب برسد، خطر دارد. قدرت خودش یک کمال است. خدای تبارک و تعالی قادر است، لکن اگر چنانچه قدرت به دست اشخاص فاسد برسد، همین کمال را به فساد می کشاند. دنیا امروز گرفتار این است که قدرت در دست اشخاصی است که از انسانیت بهره ندارند... قدرت اگر چنانچه در دست زورمندانی باشد که عاقل نیستند، مهذب نیستند، مصبیت بار می آورد... قدرت دست ظالم، دنیا را به فساد می کشاند... قدرت در وقتی کمال است و می تواند کمال خودش را بروز بدهد که در دست دانشمند باشد، در دست عاقل باشد. مرحوم مدرسS آن طوری که شنیدم که ایشان گفتند که شیخ الرئیس می گفته است که من از گاو می ترسم، برای اینکه شاخ دارد و عقل ندارد.[37]

از نظر امام خمینی(ره)، قدرت اگر در دست سیاستمداران ناصالح و اشخاص فاقد صلاحیتهای اخلاقی قرار گیرد، از مسیر اصلی خود که تامین مصالح اجتماعی و دفع مفاسد اجتماعی است، منحرف و در جهت تامین منافع شخصی آنان به کار گرفته می شود و در نتیجه زمینه رشد فساد و نا امنی اجتماعی را فراهم خواهد ساخت.

از مجموع آنچه تاکنون در این قسمت گفتیم، می توان نتیجه گرفت که در نگاه امام خمینی(ره) قدرت و حکومت فساد ذاتی ندارد، بلکه اگر در مسیر جلوگیری از ظلم و فساد اجتماعی، دستیابی به صلح عادلانه، همزیستی مسالمت آمیز، گسترش ارزشهای انسانی و برقراری قسط و عدالت و... به کار گرفته شود، منشا خیر و صلاح و کمال خواهد بود. اما از آنجا که دولتمردان غیر مهذب نوعاً قدرت را در مسیر نادرست و مغایر با وظیفه اصلی اش به کار می برند و آن را یگانه وسیله اعمال نفوذ و سلطه بر دیگران می دانند، روابط میان دولتها، روابطی خصمانه و مشحون از جنگ و منازعه همیشگی برای کسب قدرت بیشتر است.

4/2/2. سیاستمدارن مهذب و روابط بین الملل

با توجه به متون اسلامی، روابط بین الملل تحت تاثیر مهم ترین کارگزار خود یعنی انسان است و با عنایت به اینکه سیاست و قدرت در اختیار کدام انسان یا انسانها باشد، صحنه نظام بین المللی می تواند دستخوش ثبات و آرامش یا منازعه و جنگ گردد. در فرهنگ اسلامی دو سنخ از انسانها در مقابل یکدیگر قرار گرفته اند: گروهی که صرفاً به تعلقات دنیایی و بعد حیوانی پرداخته اند و دسته ای که ضمن توجه به امور مادی به تهذیب نفس نیز اقدام کرده و ارزشهای الهی و انسانی را در خود بارور ساخته اند.[38]

بر اساس تعالیم قرآنی، نخستین کسانی که در روی زمین حکومت تشکیل داده و در زمامداری و اداره جامعه اهتمام ورزیده اند، پیامبران خدا بوده اند که مهم ترین رسالت آنها، ترویج اخلاق و ارزشهای اخلاقی در جامعه بوده است.[39] اسلام در همه زوایای زندگی و به ویژه در زندگی سیاسی ـ اجتماعی، التزام به ارزشهای اخلاقی و رعایت اصول اخلاقی را برای همه مسلمانان و به ویژه حاکمان و زمامداران و دیگر کارگزاران حکومتی لازم می داند و به ایشان توصیه می کند که حتی در خصوص دشمن نیز جانب انصاف و عدالت را نگه دارند و ارزشهای اخلاقی را رعایت کنند.

بنابراین، از نظر اسلام، افزون بر اینکه لازم است اهداف سیاسی در تعارض با اخلاق و ارزشهای اخلاقی نباشد، ابزار و وسایلی که در پیاده کردن اهداف سیاسی و حکومتی به کار برده می شوند نیز باید رنگ ارزشی و اخلاقی داشته باشند. پس شعار و اصل کلی «هدف، وسیله را توجیه می کند» که در بعضی از مکتبهای سیاسی، هم در نظریه و هم در عمل از آن بهره گرفته اند، مورد قبول اسلام نیست. در اسلام استفاده از وسایل نامشروع، حتی برای دستیابی به اهداف ارزشمند مطلوب نیست و علی(ع) در این مورد می فرمایند: «الغالب بالشر مغلوب»؛[40] کسی که با استفاده از وسایل نادرست پیروز شود، در واقع مغلوب است.[41]

امام خمینی (ره) با الهام گیری از تعالیم اسلامی، در مقابل سیاستمداران غیر مهذب که راه دستیابی به قدرت و حفظ آن را در زیر پا گذاشتن اصول اخلاقی جست وجو می کنند، از افراد صالح و کامل نام می برد که اگر اینان در مسند قدرت و حکومت قرار گیرند، ضمن ترویج فضایل اخلاقی و ارزشهای انسانی ـ الهی، قدرت را در مسیر صحیح به کار می برند و بدین وسیله جوامع انسانی را به سمت ثبات و آرامش، همزیستی مسالمت آمیز، همگرایی، تعاون و همکاری سوق می دهند.

وی در باره جهت گیری اصلی سیاستها و خط مشیهای افراد مهذب و آثار مثبت قرار گرفتن قدرت در دست آنان، چنین اظهار می دارد:

اگر قدرت در دست انسان کامل باشد، کمال برای ملتها ایجاد می کند، اگر قدرت در دست انبیا باشد، اولیا باشد، باعث می شود که سلامت در جهان تحقق پیدا کند، کمال در جهان تحقق پیدا بکند... قدرت در وقتی کمال است و می تواند کمال خودش را بروز بدهد که در دست دانشمند باشد، در دست عاقل باشد.[42]

به باور ایشان، اگر فردی که تحت تربیت مکتب انبیا واقع شده و متخلق به اخلاق انسانی است در راس امور سیاسی قرار گیرد، جهت گیری آن در صراط مستقیم خواهد بود. ایشان در این باره می گوید:

مومنین چون تابع انسان کامل هستند در سیر قدم خود را جای قدم او گذارند و به نور و هدایت و مصباح معرفت او سیر کنند و تسلیم ذات مقدس کامل هستند... از این جهت، صراط آنها نیز مستقیم و حشر آنها با انسان کامل و وصول آنها به تبع وصول انسان کامل است؛ به شرط آنکه قلوب صافیه خود را از تصرفات شیاطین و انیت و انانیت حفظ کنند، و یک سره خود را در سیر تسلیم انسان کامل و مقام خاتمیت کنند.[43]

از دیدگاه امام خمینی(ره) زمامدارانی که پایبند ارزشهای اخلاقی هستند، ضمن اینکه اهداف سیاسی آنها در تقابل با فضایل انسانی و اصول اخلاقی قرار نمی گیرد و سعی می کنند به سیاست رنگ اخلاقی بدهند، از قدرت و حکومت برای دستیابی به اهداف چون کمالات انسانی، فراهم سازی تمهیدات صلح، استقرار عدالت، روابط دوستانه، فرایند همگرایی و همکاری در سطح منطقه و جهان بهره می برند. به بیان دیگر، در صورتی که سیاست و قدرت در اختیار انسانهای متعهد و مقید به فضایل اخلاقی و ارزشهای متعالی انسانی ـ الهی قرار گیرد، روابط بین الملل، روابطی دوستانه و توام با همگرایی و همکاری متقابل واحدهای سیاسی خواهد بود. البته این پدیده، به دلیل جدال نیروهای خیر با شر، حالت دائمی ندارد.

به بیان دیگر، در نظام فکری امام (ره)، انسان موجودی است مرکّب از نیروهای خیر و شر که اساس روابط انسانها و به ویژه روابط بین الملل بسته به وضعیت این نیروها بر جنگ و صلح استوار است. بدین سان، رهیافت اسلامی با محوریت «دیدگاه امام خمینی(ره) در باره ماهیت انسان و روابط بین الملل» خوش بینی افراطی ایده آلیسم در مورد پاک بودن سرشت انسان را نمی پذیرد و همچنین از پذیرش بدبینی تفریطی رئالیسم و فرض شریر بودن ذاتی انسان سرباز می زند. از این رو، امام صلح پایدار در روابط بین الملل را ناشی از غلبه کامل نیروهای خیر بر شر و پیروزی اسلام بر کفر و جهان گیر شدن حاکمیت اسلام می داند و صرفاً در سایه جهان گیر شدن این نوع حاکمیت است که می توان گفت ملتها و جوامع بشری به سعادت واقعی، صلح و آرامش، وحدت جهانی، کمال انسانی و عدالت اجتماعی نایل گردیده اند.

4/2/3. امام خمینی(ره) و امت واحده جهانی

در منظومه فکری امام(ره)، تشکیل امت واحده جهانی و جهان گیر شدن حاکمیت اسلام، راهکاری است که بر اساس آن می توان صلح و امنیت جهانی را به صورت دائم بر قرار ساخت.

بحث از همکاری، تعاون، روابط مسالمت آمیز، وحدت، همگرایی و دستیابی به صلح عادلانه در قاموس اسلامی گسترده است. در عین حال به صورت خلاصه می توان گفت، طرح اسلام برای نظام بین الملل، رسیدن به امت واحده جهانی است. این طرح با فدراسیون جهانی یا جامعه مدنی جهانی تفاوت دارد، زیرا بر محور وحدت عقیده استوار است.[44] امت از ریشه « ام» گرفته شده و به معنای قصد است و به جماعتی اطلاق می شود که افراد آن دارای یک مقصد و هدف باشند و این مقصد واحد رابطه واحدی میان افراد باشد.

با نگاهی اجمالی به هدف از خلقت انسان و بعثت انبیا و ارسال پیامبران الهی و امامان(ع) مشخص می شود که انسان جهت پرستش خدای یگانه خلق شده و رسولان الهی جهت نجات بشر از ظلمت و مسیر باطل فرستاده شده اند و این امر، خاص یک سرزمین یا قوم خاص نیست. بر این اساس، اقامه دین خدا، دعوت به همزیستی مسالمت آمیز، رفع ظلم و ستم، گسترش ارزشهای الهی ـ انسانی و برقراری قسط و عدل از اهداف اسلام در چارچوب امت واحده جهانی است.[45]

اسلام خواهان وحدت امت اسلامی و اتحاد جمیع مسلمین جهان است و تمرکز و وحدت رهبری و زمامداری جامعه اسلامی نمادی از وحدت امت است. اسلام نه تنها فقط برای جامعه اسلامی بلکه برای جامعه جهانی، حکومت واحدی می خواهد.[46]

امام خمینی(ره) معتقد بودند که اسلام، اصل را بر صلح طلبی قرار داده است، اما این مهم در صورت نفی خود خواهی و سرکشیهای نفسانی و تحقق محیط امن، پایدار می ماند. لذا در صورتی که منشا نزاعها و اختلافات یعنی خودگرایی به خدا گرایی جهت یابد، بشریت روی صلح و آرامش و ثبات را در جهان خواهد دید.[47]

در نظر امام خمینی(ره) از یک سو پیامبر اسلام(ص)، آخرین برنامه الهی را برای تمام افراد بشر در همه زمانها و مکانها به کل جامعه بشری عرضه کرده است و از سوی دیگر، امام زمان (عج) منجی و مصلح موعود برای یکپارچه کردن کل انسانها در زیر لوای اسلام است. بنابراین، از منظر دینی و مذهبی، سیاست فرامرزی (تشکیل امت واحده جهانی) امام(ره)، بالضروره دارای این آرمان نهایی است که در کوتاه مدت تمام جهان اسلام و در دراز مدت تمام جهان، اعم از مسلمان و غیرمسلمان، زیر لوای اسلام (حکومت اسلامی) در آیند.[48]

بر اساس همین نگاه امت گرایانه به روابط بین الملل که مبتنی بر دو پیش فرض دینی و مذهبی فوق است، امام(ره) در پیام تاریخی خویش به گورباچف، گرفتاریها و مشکلات اصلی جهان امروز را ناشی از عدم اعتقاد واقعی قدرتهای بزرگ، به ویژه دو بلوک شرق و غرب، به خداوند متعال و ارزشهای والای انسانی می داند؛ قدرتهایی که از نظر آنها، تنها معیار برای سنجش ارزش، میزان برخورداری از ثروت و قدرت چپاولگری است. همچنین ایشان، در این پیام، ضمن بیان عجز تفکر مادی در تامین نیازهای بشر، تاکید داشته اند که مکتب حیات بخش اسلام، تنها مکتبی است که با محور قرار دادن «حق» و «عدالت» می تواند اسباب راحتی، نجات، کمال جویی و ظلم ستیزی را برای همه ملتها به ارمغان آورد.

جناب آقای گورباچف، باید به حقیقت روی آورد. مشکل اصلی شما مسئله مالکیت و اقتصاد و آزادی نیست. مشکل شما عدم اعتقاد واقعی به خداست؛ همان مشکلی که غرب را هم به ابتذال و بن بست کشیده و یا خواهد کشید. مشکل اصلی شما مبارزه طولانی و بیهوده با خدا و مبدا هستی و آفرینش است.

جناب آقای گورباچف، از شما می خواهم درباره اسلام به صورت جدی تحقیق و تفحص کنید، و این نه به خاطر نیاز اسلام و مسلمین به شما، که به جهت ارزشهای والا و جهان شمول اسلام است که می تواند وسیله راحتی و نجات همه ملتها باشد و گره مشکلات اساسی بشریت را باز نماید. نگرش جدی به اسلام ممکن است شما را برای همیشه از مسئله افغانستان و مسائل از این قبیل در جهان نجات دهد.[49]

انگیزه و علت اصلی صدور این پیام مبتنی بر «اصل دعوت در اسلام» است. دین اسلام به دلیل جهان شمول بودن، همگانی و همیشگی است؛ لذا همواره جهانیان را به سوی خود جذب می کند و دعوت به عنوان اصل اساسی و محوری در آن به حساب می آید. امام(ره) نیز به عنوان وارث پیامبران الهی و رهبر جهان اسلام، وظیفه الهی خود را دعوت گورباچف به اسلام می بیند تا از این طریق علاوه بر گسترش نفوذ و حاکمیت اسلام در جهان، باعث حل گرفتاریها و رستگاری جمع عظیمی از انسانها گردد.[50]

از آنجا که محور پیام تاریخی امام(ره)، با درنوردیدن مرزهای جغرافیایی جمهوری اسلامی ایران، «رهبری توده های محروم جهان بوده»[51] و «بیانگر تفوق فرهنگ، معنویت و اخلاق بر اقتصاد و سیاست است، نگاه امت گرایانه و تلاش امام برای امت سازی را آشکار می سازد.»[52]

با مطالعه اندیشه های سیاسی امام خمینی(ره)، به روشنی آشکار می شود که او خواستار یک نظام و حکومت مبتنی بر وحدت امت اسلامی و فراتر از دایره دولتهای ملی امروزی که بر پایه الگوی «ملت ـ دولت» بنا شده اند، بوده است. بنابراین، انقلاب اسلامی امام(ره) نه تنها علیه یک نظام سلطنتی طاغوتی است، بلکه علیه هرگونه نظامی در بیرون از محور «ملت ـ دولت» است. از دیدگاه امام، انقلاب اسلامی باید در فراسوی الگوی ملت ـ دولت حرکت کند و میهن اسلامی ایران بت شکن نظام کنونی جهانی باشد و از تمایلات ملی گرایی که کشور را از جهان شمولی امتی و اسلامی دور نگاه می دارد و حس تفرقه و چند دستگی را تقویت می کند بپرهیزد.[53] لذا مشاهده می شود که حضرت امام(ره) آرمان بلندی همچون «تحقق صلح جهانی» (در پناه تحقق حاکمیت اسلام) را به عنوان هدف غایی انقلاب اسلامی مطرح می سازند.[54]

امام(ره) با چنین تحلیلی درباره وظایف فراملی دولت جمهوری اسلامی می نویسد:

من به صراحت اعلام می کنم که جمهوری اسلامی ایران با تمام وجود برای احیای هویت اسلامی مسلمانان در سراسر جهان سرمایه گذاری می کند و دلیلی هم ندارد که مسلمانان جهان را به پیروی از اصول تصاحب قدرت در جهان دعوت نکند و جلوی جاه طلبی و فزون طلبی صاحبان قدرت و پول و فریب را نگیرد... و کشور ایران به عنوان یک دژ نظامی و آسیب ناپذیر سربازان اسلام را تامین و آنان را را به مبانی عقیدتی و تربیتی اسلام و همچنین به اصول و روشهای مبارزه علیه نظامهای کفر و شرک آشنا می سازد.[55]

اشارات امام(ره)، آشکارا بر اهمیت مصالح امت اسلامی، تلقی ایران به عنوان ام القری و رابطه دیالکتیکی سرنوشت جمهوری اسلامی ایران و جهان اسلام نظر دارد. بدین سان شاید بتوان هر آنچه را امام خمینی(ره) در باره مصلحت کشور اظهار می نمود، به طور کلی چونان ابزار و مقدمه ای برای تامین مصالح جهان اسلام دانست.[56]

از نظر امام(ره)، آموزه ها و تعالیم جهان شمول اسلام، به دلیل اشراف کامل بر جوانب مختلف زندگی انسانها، قادرند همواره در همه اعصار، کلیه نیازهای سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی آنان را در هر نقطه ای از جهان پاسخگو و بدون داشتن هیچ گونه بدیلی، هدایت گر ملتها و جوامع بشری به سوی سعادت و رستگاری، رفاه و آسایش، صلح و صفا، اتحاد و همگرایی باشد. به سخن کوتاه، از آنجا که در تفکر امام(ره) که الهام گرفته از اندیشه ناب اسلامی است، جنگ اصالت ندارد و تنها در مقطع خاصی به دلیل جدال نیروهای شر و خیر اجتناب ناپذیر خواهد بود، در پناه تشکیل امت واحده جهانی، پیروزی کامل نیروهای خیر بر شر و جهان گیر شدن حاکمیت اسلام صلح و امنیت پایدارِ جهانی میسر می گردد.

نتیجه گیری

طی بحثهای گذشته، این نتیجه به دست می آید که در مطالعه روابط بین الملل می توان از سه نظریه که عمدتاً تحت عناوین «رئالیسم»، «ایده آلیسم» و «اسلامی» دسته بندی می شود، سخن راند. مطابق این نظریه ها روابط بین الملل تحت تاثیر مهم ترین کارگزار خود یعنی انسانها، در قالب بازیگران دولتی و غیر دولتی، قرار دارد که از طریق کنش و واکنش آنها روابط بین الملل شکل می گیرد. رهیافت رئالیستی با تاثیر پذیری از مبانی فکری و فلسفی افراد چون ماکیاول و هابس که نگاه بدبینانه به سرشت انسان دارند، بازیگران صحنه روابط بین الملل را ذاتاً شریر دانسته و روابط بین الملل را روابطی خصمانه توصیف نموده است؛ روابطی که در آن، منازعه و جنگ اصالت دارد و صلح پدیده عارضی و مقطعی تلقی می شود.

رهیافت ایده آلیستی که ریشه در نظریات خوش بینانه افرادی مانند گروسیوس و روسو به سرشت انسان دارد، بر سرشت نیک جوامع انسانی تاکید داشته و در روابط بین الملل نوید صلح و ثبات داده است. مطابق رهیافت ایده آلیستی، صلح و همزیستی مسالمت آمیز در روابط میان واحدهای سیاسی اصالت دارد و جنگ و منازعه پدیده عارضی و معلول ساختار ناقص بین الملل محسوب می گردد.

این دو رهیافت به دلیل نگاه یکجانبه گرایانه به طبیعت جوامع انسانی و متمرکز شدن روی یک بعد از ابعاد وجودی افراد، نتوانسته اند برداشت واقع بینانه از روابط بین الملل ارائه دهند. از این رو، رهیافت اسلامی که سرشت انسانها را به عنوان بازیگران روابط بین الملل آمیخته از نیروهای خیر و شر می داند، توانسته است الگویی طراحی کند که در آن، ترکیبی از دو حالت واگرایی و همگرایی، بسته به اینکه کدام نیروها غلبه داشته باشد، اساس روابط بین الملل را تشکیل می دهد. این الگو که مطابق با ابعاد وجودی انسانها طرح شده قادر است روابط بین الملل را براساس واقع نگری و جامع نگری خاصی تحلیل کند.

نگارنده این سطور، بحث پیرامون رهیافت اسلامی را با محوریت «دیدگاه امام خمینی درباره روابط بین الملل» پی گرفته است. این دیدگاه، تشکیل امت واحده جهانی و جهانگیر شدن حاکمیت اسلام را به مثابه راهکاری برای صلح ابدی در سطح جهان ارائه می دهد و پیش از تحقق این وضعیت، با توجه به اینکه سیاست و قدرت در اختیار چه کسانی باشد، روابط بین الملل گاه شکل همکاری تنگاتنگ و گاه شکل ستیزه آشکار به خود می گیرد.